Το μαγεμένο ρολόι
Το ρολόι του βασιλιά Λουδοβίκου XV, ένας πραγματικός υπολογιστής, δείχνει την ώρα, την ημερομηνία, αλλά και τη θέση των πλανητών και τις φάσεις της Σελήνης. Ένα κόσμημα που φυλάσσεται στον παλάτι των Βερσαλλιών και έχει αρχίσει ωστόσο να παρουσιάζει σημάδια κόπωσης.
Με το πλήθος των γραναζιών του, ο μηχανισμός του είναι τόσο πολύπλοκος που η κατασκευή του από τον Claude-Siméon Passemant απαίτησε 35 χρόνια εργασίας. Επενδεδυμένο με επιχρυσωμένο μπρούντζο, το ρολόι του Passement σχεδιάστηκε για τον βασιλιά Λουδοβίκο XV, ο οποίος το ονειρευόταν από παιδί. Από κάτω προς τα πάνω, έχει μήκος 2m10. Όπως ένας πύραυλος, κάθε τμήμα έχει μια σαφώς καθορισμένη λειτουργία. Στην κορυφή, μια γυάλινη σφαίρα αναπαράγει τον ουρανό με τους αστερισμούς του, είναι ο αστρικός χρόνος. Στη μέση, ο ωριαίος χρόνος δείχνει την ώρα με ακρίβεια. Πιο κάτω, ο ημερολογιακός χρόνος δίνει την ημερομηνία καθώς και τις φάσεις της σελήνης. Τέλος, ανάμεσα στα πόδια του ρολογιού, βρίσκεται ένα εκκρεμές με μία απόλυτα σταθερή κίνηση, ένα τεχνικό κατόρθωμα της εποχής.
Στις Βερσαλλίες, όλα τα ρολόγια είναι ρυθμισμένα πάνω στην ώρα του βασιλικού ρολογιού. Η λειτουργία του είναι πλέον αλλιωμένη, παρά τον ενδελεχή καθαρισμό του. Το τμήμα με τους πλανήτες και ο μηχανισμός του, ο οποίος είναι πολύ ευαίσθητος στην επισκευή, είναι το μέρος που έχει υποστεί τη μεγαλύτερη φθορά από το χρόνο. "Ακόμα και σήμερα, αυτό το ρολόι είναι ένα πραγματικό κατόρθωμα που ίσως δεν θα μπορούσε να αναπαραχθεί. Έχουν χαθεί και αυτές οι τέχνες", παρατηρεί η Hélène Delaleix, επιμελήτρια πολιτιστικής κληρονομιάς στο Παλάτι των Βερσαλλιών. Τον 18ο αιώνα, το ρολόι του Λουδοβίκου XV ήταν προγραμματισμένο να λειτουργεί για 10.000 χρόνια, μέχρι το 9999.
France 2 - 25.10.2022
Συνέντευξη της Julia Kristeva
kristeva.fr
"Ρολόι! δυσοίωνος, τρομακτικός, απαθής θεός / που το δάχτυλό του μας απειλεί και μας λέει: "Θυμήσου!"" έγραψε ο Μπωντλαίρ. Μετά το Pulsions du temps (Ενορμήσεις του χρόνου, 2013), η πολυγραφότατη ψυχαναλύτρια και καθηγήτρια, βραβευμένη με το βραβείο Holberg, μετατρέπει σε μυθοπλασία αυτή τη σχέση με το χρόνο, με τα ανόμοια σύμπαντα και το μέλλον, με το πολυσύμπαν και τη μοναδικότητα, χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς το περίφημο ρολόι του Passemant. Το τελευταίο της μυθιστόρημα, L'horloge enchantée (Το μαγεμένο ρολόι, Fayard, 2015), συνδέει τις δονήσεις του σύμπαντος με τις δονήσεις ενός ζευγαριού γύρω από αυτό το ρολόι, σύμβολο του Διαφωτισμού.
Έχετε γράψει ένα δοκίμιο, το Pulsions du temps, και τώρα επιστρέφετε με το L' Horloge enchantée. Είναι η μυθοπλασία ένας τρόπος για να δώσετε στο κοινό τη δυνατότητα να κατανοήσει καλύτερα τις θέσεις σας;
Στα σαράντα περίπου βιβλία που έχω γράψει στα γαλλικά από το 1969 (τα περισσότερα από αυτά μεταφρασμένα στα αγγλικά), δεν υπάρχουν "θέσεις" ως τέτοιες: υπάρχουν περισσότερο ερωτήσεις, "ερωτηματικά" για ορισμένα πανάρχαια προβλήματα που επιβάλλονται στο σήμερα. Μεταξύ αυτών των βιβλίων, το L' Horloge enchantée είναι το έκτο μυθιστόρημά μου: ένα πρωτεϊκό, μεταβαλλόμενο είδος που συμβιβάζει το αισθητηριακό με το αισθητό. Αποκαλύπτομαι σε αυτό με έναν πιο σύνθετο τρόπο από ό,τι σε ένα δοκίμιο, και παίρνω επίσης το ρίσκο να διαμορφώσω την "ανοιχτή δομή" (εξ ορισμού και από την αρχή) του είδους "μυθιστόρημα". Να καλέσω τον αναγνώστη να σκεφτεί με όρους μυθιστορήματος.
Το έργο σας χαρακτηρίζεται πάντα από μια έντονη κινητικότητα των εννοιών, των συνόρων μεταξύ των θεμάτων, οπότε γιατί αυτό το ενδιαφέρον για ένα αντικείμενο που από μόνο του μοιάζει ακίνητο, ένα ρολόι;
Ο Claude-Siméon Passemant (1702-1769) ήταν μηχανικός του βασιλιά Λουδοβίκου XV, ωρολογοποιός και αστρονόμος, και το αστρονομικό ρολόι που προγραμμάτισε για να δίνει την ώρα μέχρι το 9999 δεν έχει τίποτα το στατικό. Μας καλεί να σκεφτούμε το άπειρο του χρόνου, το οποίο είναι τόσο αποκαλυπτικό (ο αριθμός 9999 έχει αποκαλυπτικές συνδηλώσεις σύμφωνα με τον εσωτερισμό), όσο και ζωτικό, εξαγνιστικό, ιδρυτικό (στην Καμπάλα). Το Μαγεμένο ρολόι δημιουργεί στον αναγνώστη μια επιθυμία για τις Βερσαλλίες, όπου ο Διαφωτισμός ήδη αχνοφαίνεται.
Φαίνεται να έχετε αναπτύξει λίγο περισσότερο την πολυδιάστατη πτυχή του μυθιστορήματος, τη διάσπαση των ταυτοτήτων, ακόμη και αυτή του μυθιστορήματος. Πώς δουλέψατε αυτή τη γραφή;
Γράφω τη νύχτα, με ένα μολύβι, με αναλαμπές, ονειρικά θραύσματα βυθισμένα στο σώμα που είναι μισοξύπνιο. Στη συνέχεια τα ξανασυνθέτω, στον ελεύθερο χρόνο μου, ακούγοντας μουσική, κόβοντας, ξαναγράφοντας, μια σχολαστική εργασία κατασκευής, σύνθεσης. Για αυτό το βιβλίο, ήμουν, είμαι, μέσα στον ρυθμό ενός επιταχυντή σωματιδίων: για να κάνω αισθητό τον χρόνο που χτυπά, που πάλλεται.
Το μαγεμένο ρολόι περιλαμβάνει ένα έντονο αυτοβιογραφικό στοιχείο. Θελήσατε παιδί να γίνετε αστρονόμος, και στον ιστότοπό σας το μυθιστόρημα εικονογραφείται από φωτογραφίες του γιου σας David. Έχετε ήδη αποτελέσει μυθιστορηματικό χαρακτήρα στα μυθιστορήματα του συζύγου σας Philippe Sollers. Πώς συνταιριάζεται η πραγματική Τζούλια Κρίστεβα με τη φανταστική;
Η πραγματικότητα χωρίς μυθοπλασία είναι ανυπόφορη, και η μυθοπλασία αποκομμένη από την πραγματικότητα θα ήταν ένα παραλήρημα. Για μένα, το μυθιστόρημα είναι το εργαστήριο όπου η προσαρμογή μεταξύ των δύο αναζητείται συνεχώς, παίρνει νέες μορφές, επανεφευρίσκεται.
Σε αυτό το μυθιστόρημα, με παρεξένεψε η διαφορά στην αντίληψη του χρόνου μεταξύ μιας γυναίκας και ενός άνδρα, μπορείτε να εξηγήσετε την προσέγγισή σας σε αυτό το θέμα;
Ναι, ο ανδρισμός μεταβάλλεται με μεγαλύτερη δυσκολία από ό,τι στο παρελθόν και οι άνδρες δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν τον ευνουχισμό και τον θάνατο. Η χειραφέτηση των γυναικών τονίζει την ψυχική μας αμφισεξουαλικότητα και, αν καταφέρει να διαπεράσει την κατάθλιψη, μια γυναίκα μπορεί να πει, όπως η Νιβί, η ηρωίδα του μυθιστορήματος: "το να ξαναγεννηθώ δεν ήταν ποτέ πέρα από τις δυνάμεις μου". Από την άλλη πλευρά, ο Τεό, ο εραστής της και λαμπρός επιστήμονας, υποκύπτει περισσότερο από εκείνη στη φυγή και στον θυμό.
Κάνετε αισθητό το πάθος σας για το κείμενο, ως κάτι που δομεί και είναι ταυτόχρονα ανοιχτό σε όλες τις μεταμορφώσεις. Μπορείτε να μας μιλήσατε για εσάς ως αναγνώστρια; Πώς σας αρέσει να διαβάζετε; Πότε σας αρέσει να διαβάζετε; Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας συγγραφείς; Ποιο βιβλίο θα συνιστούσατε;
Διαβάζω συνέχεια. Τη Βίβλο, τα Ευαγγέλια (αλλά όχι αρκετά το Κοράνι και τον αραβικό μυστικισμό, η άγνοια της αραβικής γλώσσας με περιορίζει), οι κλασικοί που είναι πάντα διαθέσιμοι (από τον Σαίξπηρ μέχρι τον Δάντη και τον Ντοστογιέφσκι, τον Μπαλζάκ, τον Προυστ, τον Κάφκα, τον Τζόις), τη γαλλική ποίηση (Μπωντλαίρ, Ρεμπώ, Μαλλαρμέ, τους υπερρεαλιστές, τον Κλωντέλ).... Η πεζογραφία του 20ού αιώνα μού είναι απαραίτητη για να επαναφορτίσω τα "γαλλικά ως δεύτερη γλώσσα" μου: Προυστ, Κολέτ, Ζορζ Μπατάιγ... Κάποιοι σύγχρονοι, ελεύθεροι, άτυποι συγγραφείς: Φίλιπ Ροθ, Φιλίπ Σολέρ. Ποτέ όμως αυτομυθοπλασία, μοιάζει πολύ με αυτά που ακούω στον καναπέ.
Τι γνώμη έχετε για την τρελή πρωτοβουλία του Τζεφ Μπέζος και το ρολόι των 10.000 ετών;
Ένα γιγαντιαίο δίδυμο του 9999 Versailles μου! Θα ήταν ενδιαφέρον να μάθουμε αν οι εφευρέτες γνωρίζουν τον Passemant; Ίσως ήρθε η ώρα να τους τον αποκαλύψουμε; Αλλά τι χάσμα ανάμεσα στον Τιτάνα του Τέξας, αυτόν τον Ντάλας της ωρολογοποιίας, που ονειρεύεται να κυριαρχήσει στη διαδοχή των γενεών στη Γη και ακόμη πιο πέρα, και το δικό μου κόσμημα των Βερσαλλιών, που μας καλεί να επανεφεύρουμε την ερωτική εσωτερικότητα! Γιατί ο Τεό και η Νιβί οικειοποιούνται τον χρόνο της γαλλικής ιστορίας και τον γαλαξιακό εκτός χρόνου, πράγματι, αλλά αυτό που τους ενδιαφέρει είναι -βάσει αυτών των επανεξετασθέντων παραμέτρων- να μιλήσουν ο ένας στον άλλον με διαφορετικό τρόπο: να μιλήσουν πραγματικά και αληθινά, σαν δύο ερωτευμένες και μη ακατάλυτες μοναδικότητες.
Γράψατε: "Μία άρνηση της γλώσσας έχει αρχίσει να επικρατεί - συμβάλλει σε αυτό η ψηφιακή υπερεπικοινωνία με τα "γλωσσικά στοιχεία" της που κατακερματίζουν τα μυαλά στο υψηλότερο πολιτικό επίπεδο. Κυριαρχεί η ασυμβολία, όπου τρυπώνουν η παρακμιακή εμμονή και το αντίθετό της, ένας αισθησιακός κομμουνισμός που υπόσχεται χαρά για όλους. Αυτό το κύμα, που υποστηρίζεται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, απειλεί τον πολιτισμό του βιβλίου και του λόγου πολύ πέρα από την ψυχανάλυση." Πως βλέπετε να δομούν τα νέα μέσα ενημέρωσης τον διάλογο στο δημόσιο χώρο;
Οι μεγάλες πολιτιστικές μεταμορφώσεις κατάφεραν να μεταφράσουν τις επιστημονικές ανακαλύψεις σε νέες εσωτερικές εμπειρίες. Για να μιλήσουμε μόνο για την Ευρώπη: η αρχαία ελληνορωμαϊκή ανθρωπότητα έδωσε τη θέση της στην εσώτερη ύπαρξη του χριστιανικού ανθρώπου, με την επιχειρηματική του μοναδικότητα· ο ουρανός του Κοπέρνικου έδωσε ώθηση στην περιπετειώδη ελευθερία του ανθρώπου της Αναγέννησης·ο Νεύτωνας και ο Λάιμπνιτς βρίσκονται πίσω από τις άπειρες έλξεις του μπαρόκ καθολικισμού, που άνοιξε το δρόμο στο Διαφωτισμό. Σήμερα, δέσμιος της λιτότητας και του φανατισμού, ο πολιτικός λόγος περιορίζεται σε "γλωσσικά στοιχεία", στην ανίμπορη διαχείριση κρίσεων.
Το μυθιστόρημα παραμένει το προνομιακό είδος όπου μπορεί να αποκρυσταλλωθεί αυτή η εσωτερική εμπειρία, η οποία ωστόσο υπάρχει μέσα μας, τουλάχιστον σε όσους δεν υποκύπτουν στην υποταγή. Εμφανίζεται, δειλά αλλά επιβλητικά, εκεί όπου διασταυρώνονται η επιστημονική τόλμη (βιολογία, κοσμολογία...), η εικονικότητα, η υπερσύνδεση, οι ανασυντεθειμένες οικογένειες, τα αφόρητα σύνορα, οι ανείπωτες αγωνίες και οι βουβές ελπίδες.
Μία από τις αγαπημένες σας έννοιες, αυτή της μοναδικότητας του Duns Scotus, έχει σήμερα άλλη σημασία για μια ολόκληρη γενιά, αυτή που πρεσβεύει ο Ray Kuzweil και η Singularity University εντός της Google. Τι πιστεύετε; Τι να σκεφτεί κανείς γι' αυτή την επιθυμία να απελευθερωθεί από τη βιολογία μέσω της μηχανοποίησης των σωμάτων;
Δεν καταλαβαίνω την έννοια της "μοναδικότητας" σύμφωνα με τον Ray Kurzweil. Εγώ έχω μείνει στον Duns Scotus (1266-1308): η αλήθεια, σύμφωνα με αυτόν τον φιλόσοφο μοναχό και τους μαθητές του, δεν βρίσκεται στις αφηρημένες έννοιες ή στη σκοτεινή ύλη, αλλά σε τούτο: αυτός εδώ ο άντρας, αυτή εδώ η γυναίκα. Η δεικτική αντωνυμία αναγγέλλει την ακατάλυτη ιδιαιτερότητα, που δεν πρέπει να συγχέεται με τη "διαφορά", η οποία συνεπάγεται μια απόκλιση από τον κανόνα: ιδιαιτερότητα του ατόμου, του ανθρώπου.
Τι θα μπορούσε να είναι αυτή η ψυχική ζωή που υπερασπίζεστε τόσο πολύ, και θεωρείτε δυνατή σ' αυτή την εποχή του Πολυσύμπαντος;
Α, αυτό δεν συνοψίζεται. Θα πρέπει να διαβάσετε το L'Horloge enchantée που μας προσκαλεί να ξαναζήσουμε αυτή την πολύπλοκη, επιταχυνόμενη ψυχική ζωή, με ενσυναίσθηση προς τους χώρους και τους χρόνους. Διαφορετικά, κλείνουμε ραντεβού για μια ψυχανάλυση…
