Μία ουτοπία στα Βαλκάνια
Η Catherine Samary γράφει για το βιβίο του Darko Suvin
(στη New Left Review)
Splendour, Misery and Possibilities: An X-Ray of Socialist Yugoslavia
Βαλκάνια, η γειτονιά μας
Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το άρθρο της Catherine Samary, το οποίο υπάρχει ολόκληρο (στα αγγλικά) εδώ:
Πώς γίνεται, διερωτάται ο Darko Suvin, με μία μπρεχτική ειλικρίνεια, να ξεκίνησε τόσο καλά η σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία και να τελείωσε τόσο άσχημα; Απαντώντας σε αυτή την ερώτηση, παρήγαγε ένα εξαιρετικό έργο που πραγματεύεται τη φιλοσοφία της χειραφέτησης, τις πραγματικές δυνατότητες της αυτοδιαχείρισης των εργαζομένων και τον ορίζοντα - με την έννοια που του προσέδωσε ο Ernst Bloch - του δημοκρατικού κομμουνισμού. Με διάσπαρτες αναφορές στον Αριστοτέλη, τον Ντάντε, τον Μοντεσκιέ, τον Χέγκελ, τον Λένιν, τον Γκράμσι και πολλούς άλλους, το Splendour, Misery and Possibilities του Suvin είναι επίσης, όπως τονίζει ο Fredric Jameson στο λαμπρό πρόλογο που έγραψε για το βιβλίο, μία κριτική-ουτοπική παρέμβαση στην καρδιά των σημερινών συζητήσεων γύρω ιδίως από τις σχέσεις μεταξύ οικονομικής δημοκρατίας και πολιτικής δημοκρατίας. Ο ίδιος ο Suvin είναι ο πλέον κατάλληλος για να αναλάβει ένα τέτοιο έργο. 'Αμεσος μάρτυρας των πρώτων δεκαετιών της γιουγκοσλαβικής επανάστασης, ολόψυχα δοσμένος στους χειραφετητικούς της στόχους, είναι επίσης ένας θεωρητικός της επιστημονικής φαντασίας και της ουτοπίας, ένας ετερόδοξος στοχαστής στο πλαίσιο εκείνο που ο Bloch ονομάζει θερμό ρεύμα του μαρξισμού στραμμένο προς την μελλοντική απελευθέρωση, συμπληρώνοντας το ψυχρό ρεύμα της ανάλυσής του.
Γεννημένος στο Ζάγκρεμπ σε μια κροατική εβραϊκή οικογένεια, ο Suvin ήταν δέκα ετών όταν τα τανκς του Χίτλερ μπήκαν στην πόλη. Θυμίζει εδώ "τα χρόνια του πολέμου και των άμεσων φασιστικών απειλών για τη σωματική και πνευματική επιβίωσή μου, όντας τότε ένα συνειδητοποιημένο μικρό αγόρι", και στη συνέχεια "τα θαυμάσια χρόνια μετά το 1945" που έζησε ως νεαρός τιτοϊκός αγωνιστής. Τα μέλη της οικογένειάς του - οι Šlesingers: άλλαξαν το όνομά τους σε Suvin όταν πύκνωσαν τα σύννεφα στον ουρανό το 1939 - ήταν μεταξύ των εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που σφαγιάστηκαν από τους Κροάτες Ustachis, που επέδειξαν τέτοια αγριότητα απέναντι στους Εβραίους και των Σέρβους Κροάτες που σόκαραν ακόμα και την Γκεστάπο. Το 1945, προσχώρησε στην Οργάνωση της Κομμουνιστικής Νεολαίας (SKOJ), η οποία είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Αντίσταση. Όπως γράφει στην εισαγωγή "Pro Domo Sua" στο Splendor, Misery and Possibilities: "Ελπίζω η φρίκη, η επιθυμία, η οργή, η πίστη και η πρώιμη έκπληξη του νεαρού κομμουνιστή να ενσωματώθηκαν σε αυτό το νέο στοχασμό."
Ο Suvin είναι προϊόν - και μέτοχος - της καταπληκτικής ζύμωσης που συντελέστηκε σε ένα άνευ προηγουμένου πείραμα εργατικής αυτοδιαχείρισης στη βάση της ισότητας, που έβαλε μπροστά την μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία ανοιγοντάς την στα πιο ευρεία ρεύματα της διεθνούς αριστεράς. Αυτό ήταν το πλαίσιο της γόνιμης διασταύρωσης των ειδών, των εννοιών και των πολιτισμών που χαρακτηρίζουν το έργο του Suvin: από την κριτική θεωρία ως τα λαϊκά μυθιστορήματα, από τη σοβιετική επιστημονική φαντασία ως το ιαπωνικό θέατρο και τη ριζοσπαστική πολιτική φιλοσοφία. Διαθέτοντας επίσης ένα πτυχίο στη χημική μηχανική, σπούδασε και στη συνέχεια δίδαξε - σύγχρονο θέατρο, λογοτεχνική θεωρία, επιστημονική φαντασία - στο Πανεπιστήμιο του Ζάγκρεμπ. Όπως επεσήμανε σε συνέντευξή του σχετικά με τις μελέτες επιστημονικής φαντασίας, τα καθοριστικά γεγονότα της νεανικής του περιόδου - η γιουγκοσλαβική μοναρχία, η φασιστική κατοχή, ο παρτιζάνικος αγώνας, η επαναστατική ανασυγκρότηση - διευκόλυναν τη σύλληψη εναλλακτικών λογικών, άλλων πιθανών κόσμων. "Μια ναζιστική βόμβα εξερράγη 50 μέτρα μακριά από μένα: σε έναν πολύ ανεπαίσθητα διαφορετικό κόσμο θα είχα πεθάνει πριν γίνω έφηβος". Η πρακτική ήρθε πρώτα, και στη συνέχεια η ανακάλυψη του Thomas More, του Jules Verne, του H.G. Wells - τόσα πολλά γραπτά για άλλους κόσμους.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, ο Suvin έλαβε μία υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές του στις Ηνωμένες Πολιτείες. Επισκέφτηκε από τον έναν ωκεανό στον άλλον μια σειρά από θεατρικά τμήματα σχολών, δίνοντας και διαλέξεις (απεργώντας μαζί με τους φοιτητές της Μασαχουσέτης). Κατά την απουσία του, ίσως εξαιτίας τοπικών μηχανορραφιών, παύθηκε από τα καθήκοντά του στο Ζάγκρεμπ. Στη συνέχεια δίδαξε στο τμήμα λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου McGill στο Μόντρεαλ.
'Εχοντας ως θεωρητικός βάλει τις πρώτες βάσεις για τις σύγχρονες μελέτες επιστημονικής φαντασίας, αυτό που τον έκανε διάσημο ήταν ότι χαρακτήρισε αυτό το είδος χρησιμοποιώντας τις μπρεχτικές έννοιες της "λογοτεχνίας της γνωστικής αποστασιοποίησης". Καθοριστική του προσέγγιση είναι να αναπαριστά με μυθοπλαστικό τρόπο ένα novum, μια κοινότητα στην οποία οι θεσμοί, οι κανόνες και οι σχέσεις ορίζονται σύμφωνα με αρχές διαφορετικές από εκείνες που δομούν τον κόσμο του συγγραφέα. Ο όρος ανήκει στον Bloch, και προέρχεται από την Αρχή της Ελπίδας: θα μπορούσε κανείς να πει εδώ ότι η πραγματικότητα περιλαμβάνει όχι μόνο αυτό που είναι, αλλά και αυτό που θα μπορούσε να είναι, επειδή ο υλικός κόσμος είναι ανολοκλήρωτος και ο μελλοντικός του προσανατολισμός μη προκαθορισμένος. Εναλλακτικές πραγματικές δυνατότητες εμφανίζονται στον ορίζοντα, αυτό που μπορούμε να αναμένουμε, να αναπαριστούμε, να υπερασπιζόμαστε ως "συγκεκριμένες ουτοπίες" - σε αντίθεση με τις καθαρά φανταστικές "αφηρημένες ουτοπίες" που καταλήγουν καθησυχαστικά σε ευσεβείς πόθους. Για τον Bloch, το novum είναι το μέρος της πραγματικότητας που διαγράφεται στον ορίζοντα του μέλλοντος, ένα "όχι ακόμα", και για τον Suvin, μια έννοια-κλειδί για την επανεξέταση της ιστορίας της Γιουγκοσλαβίας στο Splendour, Misery and Possibilities.
Επιλέγοντας να εγκατασταθεί στην Ιταλία μετά την αποχωρησή του από το McGill το 1999, ο Suvin αρχικά αρνήθηκε να πατήσει το πόδι του στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, μετά την κατάρρευσή της που προκάλεσαν οι αποσχιστικές συγκρούσεις και οι θανατηφόροι εμφύλιοι πολέμοι της δεκαετίας του '90, όπου "διάφορα είδη αντίπαλων νάνων" οδήγησαν "στον πόλεμο μινι-εθνικισμούς που υποβλήθηκαν σε πλύση εγκεφάλου". Από το 2002, ωστόσο, έρχεται σε επαφή με ανθρώπους της νέας γενιάς, οι οποίοι, στο Ζάγκρεμπ και στο Βελιγράδι, μεταφράζουν τα πολιτικο-επιστημολογικά δοκίμια που άρχισε να γράφει στα τέλη της δεκαετίας του '90 σχετικά με τον "τουρμπο-καπιταλισμό". Θεωρώντας σημαντικό να ανασυγκροτηθεί ένας "γιουγκοσλαβικός χώρος", τουλάχιστον σε επίπεδο ιδεών, προέτρεψαν τον Suvin να γράψει τα απομνημονεύματά του. Αυτά δημοσιεύθηκαν σε σειρές υπό τον τίτλο Memoari jednog skojevca (Μνήμες ενός νεαρού κομμουνιστή) από το 2009 και μετά. Ο Suvin παρουσιάζει το βιβλίο που περιγράφεται εδώ ως "παράπλευρες ζημιές" που προκύπτουν από αυτή την στοχαστική αναδρομή στον πολέμο και τις μεταπολεμικές δεκαετίες.
Η αύρα εκείνων των ημερών είχε κατά κάποιο τρόπο ένα πολύ έντονο κοντράστ σε μαύρο και άσπρο, αλλά ήταν αναζωογονητική και εξαιρετικά αισιόδοξη και λαμπερή. Η τρομερή απόσταση που χωρίζει τον ίδιο τόπο από την εποχή εκείνη, μετά από δύο γενιές, και με την ελεεινή και αιματηρή εξαφάνιση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας ανάμεσα στις δύο, μου ενέπνευσε συγκρουσιακές και κάθετες σκέψεις: πώς μια τέτοια οπισθοδρόμηση υπήρξε δυνατή, καλύπτωντας με μελανά χρώματα τον ροζ ορίζοντα; Κατ' επέκταση οδηγούσε σε έναν ακόμη πιο αγωνιώδη προβληματισμό: οι επαναστατικοί ορίζοντες και κατά συνέπεια ο νεανικός μου ακτιβισμός είχαν νόημα; Δεν ήξερα ν' απαντήσω και είπα μέσα μου (αντιγράφοντας τον Γαλιλαίο του Μπρεχτ): Ich muss es wissen - Πρέπει να καταλάβω!
Αυτή είναι η πιο συνοπτική -και συγκινητική- παρουσίαση που κάνει ο Suvin για το "τι, γιατί και πώς" του Splendour, Misery and Possibilities, το οποίο έγραψε κάτω από διάφορες πιέσεις. Στο πολιτικό επίπεδο, ο Suvin αισθάνθηκε να εμπλέκεται εντός και εναντίον "μιας κυρίαρχης, ισοπεδωτικής και ασφυκτικής αντεπαναστατικής επικάλυψης", που είχε ως αποτέλεσμα την ιδεολογική απαξίωση όλης της ιστορίας της τιτοϊκής Γιουγκοσλαβίας, όχι μόνο μέσω αναδρομικών παρεκβολών ξεκινώντας από το τέλος της, αλλά και ξεγραφοντάς την πλήρως ως "μία κακοσχεδιασμένη ή ακόμη και κακόβουλη επιχείρηση" από την αρχή. Στο μεθοδολογικό επίπεδο, ο Suvin παρουσιάζει, όπως σημειώνει ο Jameson, ένα είδος "στοχαστικής ιστορίας", μια αναδρομή σε γεγονότα που επανεξετάζει τις κατηγορίες στις οποίες κρίθηκαν - και θα έπρεπε να κριθούν - κατά την εξέλιξή τους. Για τον Suvin, είναι πρωτίστως θέμα αξιολόγησης των εξελίξεων υπό το φως ενός κριτικού ουτοπικού ορίζοντα. Γι' αυτό και αναφέρει το ρητό του Rousseau: θα πρέπει να ξέρουμε τι πρέπει να υπάρχει για να κρίνουμε σωστά αυτό που υπάρχει. Η τρίτη πίεση είναι ταυτόχρονα ηθική και επιστημολογική: ο Suvin βλέπει στο βιβλίο του ένα βήμα προς την αποδόμηση της "ειδεχθούς εξάλειψης της μνήμης" στα γιουγκοσλαβικά εδάφη, όπως το μαρτυρεί η καταστροφή από τον Tudjman στην Κροατία εκατοντάδων μνημείων αφιερωμένων στους Παρτιζάνους· μία βεβήλωση που συγκρίνει ο Suvin με εκείνη των Ταλιμπάν όταν ανατίναξαν τους μνημειώδεις Βούδες του Bamiyan, που όμως δεν προκάλεσε την ίδια δυτική αποδοκιμασία. Ως εκ τούτου, το έργο πρέπει να περιλαμβάνει τις "πολικές αντιφάσεις" της Γιουγκοσλαβίας - "η χαραυγή της όπως και το σκοτεινό της τέλος πρέπει να εξηγηθούν και τα δύο". [...]
Catherine Samary
A Utopian in the Balkans, New Left Review 114 November–December 2018
*Η Catherine Samary υπήρξε καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Paris X: Nanterre και ερευνήτρια στο Ινστιτούτο του Σοβιετικού κόσμου και της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Είναι τακτική συνεργάτρια της εφημερίδας Le Monde Diplomatique.
Μτφ. Σ.Σ.
