Ο πατέρας μου ο Wari'
Aparecida Vilaça, Paletó e Eu: Memórias do Meu Pai Indígena, Ed. Todavia, São Paulo, 2018
Aparecida Vilaça, Paletó et moi. Souvenirs de mon père indigène. Ed. Marchialy, 220 σελ., 2023
Aparecida Vilaça, Paletó and Me - Memories of My Indigenous Father, Stanford University Press, 2024
Gold Medal in the 2022 Independent Publisher Book Awards (IPPYs)
Winner of the prestigious Casa de las Américas Prize
Sven Hansen-Løve
En attendant Nadeau - 09.02.2024
Η Βραζιλιάνα ανθρωπολόγος Aparecida Vilaça μας μαγεύει με το Ο Paletó κι εγώ, την ιστορία μιας συγκινητικής και ασυνήθιστης σχέσης αγάπης προς έναν πατέρα. Οι Αναμνήσεις από τον ιθαγενή πατέρα μου είναι μία απολαυστική αντίστιξη στους Θλιβερούς τροπικούς του Claude Lévi-Strauss και στα Δόρατα του δειλινού του Philippe Descola. Αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι η λογοτεχνία, με τη συμβολή της επιστήμης, παρέχει ένα εκπληκτικό εργαλείο για τη διερεύνηση του ανθρώπινου. Μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την ετερότητα χωρίς φίλτρα ή προκαταλήψεις: ένα πολύτιμο μέσο για να κάνουμε το οικείο παράξενο ή και το παράξενο οικείο.
Το Ο Paletó κι εγώ εμπίπτει εν μέρει στη λογοτεχνία, επειδή το ποιητικό του περιεχόμενο βασίζεται στη δουλειά μιας επιμελούς και λεπτολόγου συγγραφέα. Είναι η ιστορία μιας ολόκληρης ζωής: η ιστορία μιας ανθρωπολόγου που μοιράστηκε τη ζωή μιας φυλής του Αμαζονίου, των Wari', οι οποίοι ζουν στην πολιτεία Rondônia της Βραζιλίας. Αυτές οι δεκαετίες κοινής συμβίωσης (κατά καιρούς, η Vilaça επιστρέφει στην πόλη για να συνεχίσει την καριέρα της και να φροντίσει τα παιδιά της) της επέτρεψαν να δημιουργηθεί ένας ιδιαίτερα ισχυρός δεσμός με έναν από τους αρχηγούς των Wari' - αν μπορεί κανείς να πει, αφού οι Wari' δεν έχουν πραγματικά αντίληψη της ιεραρχίας - τον εξαιρετικά γοητευτικό Paletó, την κεντρική φιγούρα του βιβλίου. Η Vilaça σκιαγραφεί ένα εντυπωσιακό πορτρέτο αυτού του παιχνιδιάρη και ζεστού ανθρώπου, του οποίου η ζωή υπήρξε απίθανη από πολλές απόψεις. Με την πάροδο του χρόνου, γίνεται ο θετός και προστατευτικός πατέρας της. Η Vilaça δεν αργεί εξάλλου να τον αποκαλέσει "πατέρα μου" - σε ένα πλαίσιο χρήσης της γλώσσας που διαφέρει κατά πολύ από τις δικές μας συνήθειες: "Μεταξύ των Wari', όπως και μεταξύ πολλών άλλων εθνοτικών ομάδων, ο όρος "γονείς" (στα πορτογαλικά parente) χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τους μη γονείς, εκείνους για τους οποίους δεν διαθέτουμε όρους που σχετίζονται με τη συγγένεια".
Η αφήγηση αρχίζει με το σπαρακτικό επεισόδιο του θανάτου του Paletó. Η Vilaça αναφέρει τη σωματική του κατάπτωση (ο Paletó έπασχε από τη νόσο του Πάρκινσον), την τελετή της κηδείας και τις μακρές έπειτα εβδομάδες πένθους, όλα αυτά με μεγάλη οξυδέρκεια, προκαλώντας την άμεση ενσυναίσθηση του αναγνώστη και εισάγοντάς τον κατευθείαν στην ιστορία με τον τρόπο ενός μυθιστορήματος ή μιας ταινίας (σκέφτεται κανείς τη μελαγχολική εισαγωγή του The Man Who Killed Liberty Valance). Αυτή η σειρά από συγκινητικές σκηνές επιτρέπει επίσης την πλάγια αντιμετώπιση του ζητήματος του κανιβαλισμού, με μια σπάνια λεπτότητα, επειδή -και αυτό είναι ένα από τα θεαματικά αποτελέσματα του βιβλίου- το έθιμο, όπως εφαρμοζόταν στο παρελθόν από τους Wari', μας φαίνεται μεμιάς, αν όχι αποδεκτό, τουλάχιστον κατανοητό- σε κάθε περίπτωση, πολύ λιγότερο αποκρουστικό από ό,τι θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Οι Wari' μαγείρευαν τα σώματα των νεκρών προτού τα καταναλώσουν, δείχνοντας με αυτήν τους την χειρονομία τον σεβασμό τους προς την οικογένεια του νεκρού. 'Ηταν όμως κι ένας τρόπος για να συνοδεύσουν το πέρασμα στον κόσμο των μη ανθρώπων: "Οι συγγενείς δεν ήθελαν να βλέπουν πια τον νεκρο: είχαν κουραστεί από όλη αυτή τη θλίψη".
Στη συνέχεια, η Vilaça περιγράφει την ιστορία της φιλίας της με αυτόν τον άνθρωπο που θεωρείται σοφός, μια φιλία τόσο βαθιά που μοιάζει με αγάπη. Συχνά δίνει το λόγο στον ίδιο τον Paletó, και ακούμε τη δική του φωνή ως ένας αυτόχθονος που έχει δει και βιώσει τα πάντα. Πρόκειται για μια εξαιρετική μαρτυρία, καθώς ο Paletó, ογδοντάρης πλέον, έχει ζήσει μια ζωή κατά την οποία τα εδάφη των Wari' ήταν απαλλαγμένα από κάθε ξένη παρουσία· έπειτα, η άφιξη των πρώτων λευκών, οι σφαγές, οι επιδημίες, το πρόγραμμα εκχριστιανισμού των ιεραποστόλων (οι οποίοι συνέβαλαν στην επιβίωση των Wari' με προσηλυτιστικό σκοπό). 'Ενας μεγάλος αριθμός Wari' ασπάστηκε τον χριστιανισμό, γεγονός που τελικά υπονόμευσε τα θεμέλια του πολιτισμού τους, σημειώνει με λύπη της η Vilaça.
Η διήγηση αυτή προκαλεί έναν κάποιον ίλιγγο με όσα αποκαθρεφτίζει για την ανθρώπινη φύση. Υπάρχει η τρομερή αναφορά στις σφαγές, οι κάποτε βίαιες αντιδράσεις των Wari' (που φαίνονται απολύτως νόμιμες, μεταξύ ενστίκτου της επιβίωσης και αντιποίνων, αν και ασύμμετρες επειδή, για τους Wari', "ένας νεκρός εχθρός ήταν αρκετός για να κατευνάσει την εκδίκησή τους"). Το θέμα του αποικισμού αντιμετωπίζεται χωρίς ταμπού. Μια πραγματική τραγωδία: οι λευκοί, εισβάλλοντας στα εδάφη των Wari', τους εξοντώνουν στο τέλος σχεδόν όλους, όχι μόνο με τις απανωτές σφαγές, αλλά και εξαιτίας των αναπόφευκτων επιδημιών που προκαλούσε η απλή φυσική τους παρουσία. Το μόνο που έκαναν οι Wari' ήταν να αμυνθούν με τα υποτυπώδη μέσα τους, πριν τελικά συνθηκολογήσουν μπροστά στην αριθμητική υπεροχή του εχθρού. Μια άλλη συναρπαστική πτυχή είναι το πολιτισμικό σοκ που βίωσαν ο Paletó και οι ομοεθνοί του. Η Vilaça θυμάται την έκπληξη των Wari' καθώς ανακάλυπταν σταδιακά τις τεχνολογίες του 20ού αιώνα, μέχρι και τις πιο πρόσφατες: "Ο Paletó είχε πάντα μεγάλη αδυναμία στην Barbara [μία ιεραπόστολος] και θυμάμαι τη θερμή συζήτηση που είχαν μέσω Skype, εκείνος στο σπίτι μου στο Ρίο, εκείνη στη Γερμανία".
Αρκετές φορές, ο Paletó και η οικογένειά του έμειναν στο σπίτι της Vilaça στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Τα σχόλια του Paletó για το αστικό περιβάλλον, πάντα περιπαιχτικά και διεισδυτικά, είναι αξέχαστα. Μέσα από τη δική του αντίληψη καλούμαστε να επανεξετάσουμε όλα όσα σήμερα φαίνονται τόσο συνηθισμένα και κοινά (ραδιόφωνο, μαγνητόφωνα, τηλέφωνα, ασανσέρ, αεροπλάνα, τηλεοράσεις και σύντομα το διαδίκτυο), ως εξαιρετικά παράξενα - αρκεί να μετατοπίσουμε το βλέμμα μας. Επιπλέον, σε αρκετές περιπτώσεις, η Vilaça τονίζει την πλούσια φαντασία των Wari', εστιάζοντας ιδιαίτερα στην πρωτότυπη και πολύπλοκη σχέση τους με τον κόσμο των ζώων, που φτάνει μέχρι και σε ένα επίπεδο συγχώνευσης: "Σημείωσα στο σημειωματάριο πεδίου μου: "Προφανώς πολλές ιστορίες για ανθρώπους που γίνονται ζώα/πρόσωπα. Σαν να είναι πολύ εύκολο να περνάς από τον ένα στον άλλον". Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι όλη η μελλοντική μου εργασία θα χαρακτηριζόταν βαθιά από αυτή την αντίληψη των πραγμάτων". Ποίηση, λοιπόν, αλλά και φιλοσοφία, καθώς η ανθρωπολογική παρατήρηση οδηγεί στον προβληματισμό. Σε αντίθεση όμως με τον Philippe Descola, για παράδειγμα, ο οποίος κλείνει κάθε κεφάλαιο του Les Lances du crépuscule (Τα Δώρατα του δειλινού) με έναν εξαιρετικά περίτεχνο λόγο, η Vilaça μας απαλλάσσει από κάθε θεωρητικό συλλογισμό. Εναπόκειται στον αναγνώστη να αντλήσει τα διδάγματα σοφίας από τη δύναμη των ανεκδότων που αφηγείται με όλο της το ταλέντο η συγγραφέας.
Πρέπει να πούμε ότι η Vilaça δεν θα μπορούσε να είχε κάνει καλύτερη επιλογή, μελετώντας τους Wari', καθώς τα μέλη αυτής της φυλής αποδεικνύονται τόσο συμπαθητικά, απαλλαγμένα από κάθε κακία, ενώ επιδίδονται σε μια σεξουαλικότητα χωρίς αναστολές, απολαμβάνουν το μαγείρεμα, τη γιορτή και το χορό και σέβονται τους μεγαλύτερους όσο και τα παιδιά. Όταν ανακαλεί αυτή την ανάμνηση, δεν μπορούμε παρά να κάνουμε έναν παραλληλισμό με τα ιδανικά πρότυπα της μποέμικης ζωής της δεκαετίας του 1970: "Όταν έφτασα στο Ρίο Νέγκρο, υπήρχε ένα σπίτι που οι Wari' το αποκαλούσαν kaxa [...] χτισμένο στο στυλ των seringueiros [συλλέκτες του λατέξ -σ.σ.], με τοίχους από paxiúba και δίρριχτη στέγη, το οποίο ήταν πάντα ζωντανό, με δίσκους βινυλίου καρφωμένους στους τοίχους και ένα πικάπ που χρησιμοποιούσαν στις γιορτές".
Τέλος, ένα άλλο ουσιαστικό στοιχείο στο Ο Paletó κι εγώ που κάνει την αναγνωσή του τόσο απολαυστική είναι το ειρωνικό, σαρωτικό χιούμορ του. Υπάρχουν πολλά ξεκαρδιστικά και ενίοτε μπουρλέσκ ανέκδοτα, όπως η άφιξη του πρώτου τρένου, αυτό το "παράξενο σώμα από το οποίο έβγαιναν οι λευκοί" που προσπαθούν να απωθήσουν με ασήμαντα μέσα, τόξα και βέλη· η επαφή με τους ιεραποστόλους: "Ο Paletó μου λέει ότι του φαίνονταν πολύ παράξενες όλες αυτές οι ιστορίες για τη δημιουργία των πραγμάτων και ότι κοιτούσαν μπερδεμένοι ο ένας τον άλλον, αναρωτώμενοι: τι νόημα έχουν όλα αυτά;" Η κωμικοτραγική ιστορία του ιερέα που φτάνει μόνος του σε ένα χωριό των Wari' και, μέσα στον ενθουσιασμό και την αγαλλιασή του, αρχίζει να φωνάζει και να παίζει φυσαρμόνικα για να τραβήξει την προσοχή των ιθαγενών, μια κίνηση που είχε μοιραίες συνέπειες: "Τον παρακολούθησαν για λίγο πριν αποφασίσουν να τον τρυπήσουν με βέλη 'Νομίζαμε ότι θα μας έπαιρνε τις γυναίκες μας', μου είπε ένας Wari'". Ή και το αξιοσημείωτο απόσπασμα στο οποίο ο Paletó ανακαλύπτει ένα κατάστημα ενοικίασης πορνογραφικών ταινιών, ενώ κάνει βόλτα στην πόλη με την υιοθετημένη κόρη του, και ζητά να το επισκεφτεί: "Είχα καταντραπεί (άλλωστε ο Paletó ήταν σαν πατέρας μου), αλλά συμμορφώθηκα και μία από αυτές κίνησε ιδιαίτερα την περιέργειά του", γιατί στη συνέχεια ζήτησε να παρακολουθήσει την εν λόγω ταινία (μια παρωδία του Back to the Future!), η οποία ενέπνευσε στον Paletó μερικά νόστιμα σχόλια : "Με ρώτησε λοιπόν αν αυτές οι γυναίκες δεν ντρέπονται να δείξουν τον πρωκτό τους, που ονόμασε o camiño de pamonha [παραδοσιακό βραζιλιάνικο έδεσμα με βάση το καλαμπόκι -σ.σ.]. Βλέποντάς τες να βογκάνε και να ουρλιάζουν τη στιγμή του οργασμού, με ρώτησε αν θα πεθάνουν και αποφάνθηκε στο τέλος της προβολής ότι λυπόταν για όλους τους ανθρώπους που μόλις είχε δει επειδή δεν ήξεραν πώς να κάνουν έρωτα σωστά".
Με αυτή την αφήγηση, βαθιά όσο και αστεία και χαρούμενη, η Aparecida Vilaça ανοίγει απαλά έναν νέο δρόμο στη σύγχρονη ανθρωπολογία. Χωρίς ποτέ να πέφτει στην παγίδα της εκλαϊκευσης, κάνει αυτόν τον επιστημονικό κλάδο προσιτό και συναρπαστικό. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα αυτό το υπέροχο βιβλίο να προκαλέσει κι άλλες τέτοιες κλίσεις.
