Οι Τρελοί Αφέντες του Jean Rouch
Josephine Leroy
Trois Couleurs, MK2, 7 Απριλίου 2020
*
Το εκπληκτικό αυτό ντοκιμαντέρ γυρίστηκε το 1957 από τον Jean Rouch, που θεωρείται και ο δημιουργός της "εθνο-μυθοπλασίας". Μας μυεί στις απίστευτες τελετές κατοχής της αίρεσης των Haoukas στην Γκάνα. Σπάνιες - μερικές φορές και ενοχλητικές - εικόνες οι οποίες, πίσω από το σοκ που ίσως προκαλούν, κρύβουν έναν βαθύ πολιτικό προβληματισμό.
Η ταινία συμπεριλαμβάνεται στους θησαυρούς του Ubu web:
Les maîtres fous (The Mad Masters – 1955)
[Προσοχή : η ταινία αυτή παρουσιάζει σκηνές που μπορούν να σοκάρουν έναν απροειδοποίητο κοινό]
ΤΟ 1957, ο Jean Rouch παρουσιάζει δύο ταινίες που επρόκειτο να αλλάξουν το πρόσωπο του γαλλικού κινηματογράφου: Moi, un Noir (Εγώ, ένας Μαύρος) - όπου παρακολουθεί την καθημερινή ζωή των νέων Νιγηριανών ξενιτεμένων της Treichville, ενός προαστίου του Αμπιτζάν, στην Ακτή Ελεφαντοστού, που φαντασιώνονται μύθοι του κινηματογράφου ή πρωταθλητές πυγμαχίας - και Les Maîtres fous (Οι Τρελοί Αφέντες), ένα εξαιρετικό ντοκουμέντο που έλαβε εκείνη τη χρονιά το βραβείο της εθνολογικής ταινίας στη Μπιενάλε της Βενετίας. Ο κινηματογραφιστής-εθνολόγος ενθουσιάζει την Nouvelle Vague, που μόλις αρχίζει τότε την επέλασή της (ο Jean-Luc Godard επαινεί τη δημιουργική του ελευθερία στις στήλες των Cahiers du cinéma, ενώ ο Jacques Rivette θα πει, μερικά χρόνια αργότερα, ότι είναι η "κινητήρια δύναμη του γαλλικού κινηματογράφου εδώ και δέκα χρόνια, παρότι λίγοι το γνωρίζουν").
Ο λόγος είναι ότι ο επαναστατικός τρόπος με τον οποίο φιλμάρει τους αποικισμένους πληθυσμούς, χάρη στην ανθρωπιστική όσο και ποιητική του προσέγγιση, συμβάλει στην αποδόμηση της πατερναλιστικής υπεροψίας με την οποία οι δυτικές χώρες (οι ίδιες που αποίκισαν αυτές τις αφρικανικές χώρες για τις οποίες ενδιαφέρεται ο Jean Rouch) συνηθίζουν να τους βλέπουν εδώ και πάρα πολύ καιρό. Στους Les Maîtres fous, που γυρίστηκε μέσα σε μια μέρα στα περίχωρα της πόλης Άκκρα της Γκάνας, ανακατεύεται με τους πιστούς της αίρεσης των Haoukas. Κάθε χρόνο, οι τελευταίοι αυτοί συναντιούνται σε αυτό το απομονωμένο μέρος για να πραγματοποιήσουν μια τελετή που προσδοκά σε θαύματα μέσω της έκστασης και των ζωϊκών θυσιών (μεταξύ των οποίων και ενός σκύλου, που στο τέλος καταβροχθίζουν αφού του κόψουν τον λαιμό). Με την κάμερα στον ώμο, ο Jean Rouch τους κινηματογραφεί σε κοντινά πλάνα, καταγράφει τα διογκωμένα μάτια τους, τα χείλη που αφρίζουν, ή αντίθετα, μένει σε απόσταση για να παρατηρήσει αυτήν την υπέροχη και τρομακτική χορογραφία αφηνιασμένων σωμάτων που αφυπνίζονται γύρω από ένα αιματοβαμμένο βωμό
Αν οι εκστατικές αυτές κινήσεις φαίνονται παράλογες, στην πραγματικότητα νοούνται σαν τον παραμορφωτικό καθρέφτη των στρατιωτικών ηθών που είχαν επιβάλλει εδώ και δεκαετίες οι βρετανικές και γαλλικές αποικιοκρατικές δυνάμεις για να καθιερώσουν, με μια λεία και ελεγχόμενη δημόσια εικόνα, την εξουσία τους. Γύρω από ένα Παλάτι, κάθε μέλος της αίρεσης μετονομάζεται έτσι "υπολοχαγός", "συνταγματάρχης" ή ακόμα και "διοικητής" για να μιμηθεί τους βαθμούς των ηγεμόνων. Κάποιοι δεν διστάζουν να αντιγράψουν στρατιωτικές στολές μέσω αυτοσχέδιων ενδυμάτων, όπως εκείνη η γυναίκα που φοράει ένα αποικιακό φόρεμα και κράνος, και που περιγράφεται με φωνή off ως "η βασίλισσα των πορνείων της Άκκρα", "σύζυγος του υπολοχαγού Salmon, ενός από τους πρώτους Γάλλους αξιωματικούς που έφτασαν μέχρι τον Νίγηρα". 'Αλλοι πάλι σπάνε ένα αυγό στο κεφάλι τους εν είδει λοφίου, σαν αυτά που διακοσμούν τα κράνη των κυβερνητών, και εκτελούν τρεκλίζοντας το "slow-march", δηλαδή το βάδισμα της βρετανικής στρατιωτικής παρέλασης.
Ωστόσο, η αναπάρασταση αυτή δεν είναι καθόλου μία απλή φολκλορική εκδήλωση, λειτουργεί κυρίως ως διέξοδο, ως μέσο ανάκτησης της ιστορίας τους, που τους στερήθηκε δια της βίας. Και αν προχωρούν τόσο πολύ σε ψυχολογικές και σωματικές δοκιμασίες, αν θολώνουν σκόπιμα το όριο μεταξύ ψυχικής υγείας και τρέλας, είναι για να αποδείξουν στον εαυτό τους ότι αξίζουν περισσότερο από αυτούς τους λιγότερο ρωμαλέους καταπιεστές τους. Απέναντι στην προσπάθεια να καταστούν παθητικά τα θύματα του αποικιοκρατισμού, η αίρεση των Haoukas αντιτάσσει αυτήν την ανεξέλεγκτη δύναμη, τον χρόνο των ασυγκράτητων πομπών - στο τέλος της ταινίας, κάθε μέλος ξαναβρίσκει φυσιολογικά την καθημερινή του ζωή, τη δουλειά του, τις συνήθειες και τον ελεύθερο χρόνο του, επιστρέφοντας στην πόλη. Απαιτείται το ταλέντο του Jean Rouch, και ο πολύ ιδιαίτερος τρόπος του να δουλεύει με απλά φιλμικά μέσα που του επιτρέπουν να εκμεταλλεύεται όλες τις δυνατότητες, για να μπορέσει να αναδειχθεί το βαθύ πολιτικό νόημα πίσω από αυτές τις γεμάτες ένταση χειρονομίες.
Μτφ. Σ.Σ.
Σκηνές από το ντοκιμαντέρ του Ζαν Ρους ενσωμάτωσε ο σκηνοθέτης Pierre Falardeau στην ταινία του Le Temps des bouffons (Ο καιρός των μπουφόνων) εκθέτοντας την δική του κριτική της βρετανικής αποικιοκρατίας στο Κεμπέκ.
Βλέπε στο Αλμανάκ: Ο καιρός των μπουφόνων
