Είδαμε το ντοκιμαντέρ "Σίγκμουντ Φρόυντ, ένας Εβραίος χωρίς Θεό"
Hélène Fresnel
Psychologies, 2 Απριλίου 2020
*
Ογδόντα και πλέον χρόνια μετά το θάνατό του στις 23 Σεπτεμβρίου 1939, ο πατέρας της ψυχανάλυσης εξακολουθεί να συγκινεί. Ερευνώντας τη ζωή του διάσημου Αυστριακού, ο σκηνοθέτης και καλλιτέχνης David Teboul παρουσιάζει ένα σπάνιο ποιητικό πορτρέτο στην ταινία του που μεταδόθηκε στις 6 Απριλίου 2020 από το Arte.
Λονδίνο, 1939. 'Ενας αδύναμος ηλικιωμένος άνδρας χαμογελάει, ξαπλωμένος σε ένα κόκκινο καναπέ méridienne κουκουλωμένος με κουβέρτες. Στρέφει το κεφάλι προς τον κήπο του. Ένα παχουλό chow-chow περιφέρεται ήσυχα. Στο λαιμό του ζώου είναι περασμένο ένα κολιέ με πολύχρωμα χαρτάκια: ποιήματα γραμμένα για τα γενέθλια του πατριάρχη από την κόρη του Άννα. Η χονδρόκοκκη εικόνα τρεμοπαίζει, παράξενο κατάλοιπο του παρελθόντος. Τη σχολιάζει η Άννα: "Τον Σεπτέμβρη, η κατάσταση της υγείας του μπαμπά επιδεινώθηκε σταδιακά. Οι δευτερογενείς σηπτικές λοιμώξεις έσκαψαν το μάγουλό του ανοίγοντας μια τρύπα. Η μυρωδιά των προσβεβλημένων ιστών έδιωχνε τον Lun, το αγαπημένο του chow-chow"... Ο Φρόυντ πρόκειται να πεθάνει. Ο καρκίνος της γνάθου που τον ταλαιπωρεί είκοσι ολόκληρα χρόνια κέρδισε το παιχνίδι. Το βράδυ της 23ης Σεπτεμβρίου, την πρώτη ημέρα του φθινοπώρου του 1939, αφήνει την τελευταία του πνοή, έχοντας λάβει μορφίνη για να ανακουφιστούν οι πόνοι του.
Οι σκηνές αυτές και πολλές άλλες φωτίζουν το σπαρακτικό πορτρέτο του πατέρα της ψυχανάλυσης, όπως το σκιαγράφησε ο σκηνοθέτης David Teboul. Ογδόντα χρόνια μετά το θάνατό του, μακριά από θλιβερές αντιπαραθέσεις, ο καλλιτέχνης αποκαλύπτει, σε ένα ποιητικό ντοκιμαντέρ, τις βασικές οικείες γραμμές που καθόρισαν την ιδιωτική διαδρομή, την καριέρα, το έργο και τις ανακαλύψεις του Φρόυντ. Ο σκηνοθέτης ξεκίνησε να εξερευνά αναμνήσεις, χαρούμενες μέρες, αλλά και τραύματα στην Αυστρία, τη Γερμανία, τη Μεγάλη Βρετανία, τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην ταινία του, αρχεία, πλάνα τοπίων, τόπων, γυρισμένα σε Super 8 ή απαθανατισμένα σε Polaroids με τρυφερά χρώματα, ασπρόμαυρες φωτογραφίες, ελεύθεροι και σουρεαλιστικοί συνδυασμοί ταινιών της εποχής φωτίζουν την προσωπικότητα του θέματός του, χωρίς ωστόσο να καταφεύγει σε μια πληκτική αγιογραφία. Γιατί; Επειδή δεν συμπεριφέρεται σαν υπάκουος μαθητής. Ο David Teboul παραθέτει τον Φρόυντ που έλεγε: "Όσον αφορά τις προσωπικές μου συνθήκες ζωής, τους αγώνες μου, τις απογοητεύσεις και τις επιτυχίες μου, το κοινό δεν έχει κανένα δικαίωμα να μάθει περισσότερα. Όποιος γίνει βιογράφος αναγκάζεται να πει ψέματα, να κρύψει, να εξωραΐσει, ακόμη και να καλύψει τη δική του έλλειψη κατανόησης, γιατί δεν μπορούμε να κατέχουμε τη βιογραφική αλήθεια, κι αν κάποιος την κατείχε δεν θα μπορούσε να την χρησιμοποιήσει." Και σχολιάζει: "Δεν φοβάμαι να παρακούσω τον Φρόυντ. Άλλοι, πολύ πιο γνώστες, το έκαναν πριν από μένα και σε ό, τι με αφορά θα ήθελα να δείξω τη ζωή του πλησιάζοντας στο μέγιστο βαθμό την αλήθεια."
Η αλήθεια, όπως ξέρουμε, περνά από τη μυθοπλασία. Η φωνή του Φρόυντ αποκτά έτσι την τεσιτούρα του Mathieu Amalric: "Γεννήθηκα στις 6 Μαΐου 1856 στο Freiberg, στη Μοραβία, μια μικρή πόλη της σημερινής Τσεχοσλοβακίας. Οι γονείς μου ήταν Εβραίοι. Παρέμεινα κι εγώ Εβραίος", λέει στην αρχή ... Με φωνή off, τα γραπτά, οι επιστολές, πολλές επιστολές, δικές του, των παιδιών, της οικογένειας, των συγγενών, αλλά και των φίλων, ακολουθούν την πορεία και την ιστορία του ήρωα. Η φωνή της κόρης του Άννας χρωματίζεται με τις διακυμάνσεις της φωνής της Isabelle Huppert· η Catherine Deneuve γίνεται η φίλη του Marie Bonaparte· η Jeanne Balibar είναι η Lou Andréas Salomé ... Ο Denis Podalydès είναι ο αφηγητής αυτού του εκλεπτυσμένου καλειδοσκόπιου. Αναφέρει την αγάπη για τη μητέρα (Αμαλία), για τη γυναίκα (Μάρθα), υφαίνει τους δεσμούς μεταξύ ιδιωτικών, ιστορικών γεγονότων και θεωρητικών ανακαλύψεων: "Είχε φανταστεί ότι ο ετεροθαλής αδερφός του ήταν ο πατέρας του και ότι ο πατέρας του ήταν ο παππούς του- κάτι που θα ορίσει αργότερα ως οικογενειακό μυθιστόρημα"· υπενθυμίζει ότι τη δεκαετία του 1920 το έργο του Φρόυντ που σχετίζεται με την ορμή θανάτου διαμορφώθηκε μετά τον θάνατο του πατέρα του Ιακώβ, της κόρης του Σοφίας, κι ενός εγγονού του, παρατηρώντας στη συνέχεια και τις πολεμικές νευρώσεις που αναπτύχθηκαν μεταξύ των στρατιωτών που επέστρεφαν από το μέτωποτο· διηγείται την εποχή, τη γοητεία που ασκεί η ψυχανάληση στους πλούσιους Ευρωπαίους - "μελαγχολικοί πρίγκιπες, οκνηρές πριγκίπισσες, οικογένειες με σωρεία ολέθριων μυστικών, μια άρρωστη τάξη που αδημονεί να έχει πρόσβαση στο ασυνείδητό της, τον ακολούθησαν στους τόπους των διακοπών του στο Berchtesgaden, στο Grenzing."
Μίτος της Αριάδνης του φροϋδικού λαβυρίνθου, ο σπλαχνικός και εγκεφαλικός δεσμός που ενώνει τον Σίγκμουντ με την Άννα, τη μικρότερη από τα έξι παιδιά του, εξετάζεται με λεπτότητα. Στις 6 Δεκεμβρίου 1920, σε μια επιστολή που στάλθηκε τρεις ημέρες μετά τα 25α γενέθλια της Άννας, εκείνος κάνει μια σύγκριση ανάμεσα στην κόρη του και την ψυχανάλυση. Διαφαίνεται εκεί το ιδιαίτερό του χιούμορ και η αγωνιώδης τρυφερότητα ενός σεμνού πατέρα: "'Εχεις ακριβώς τα χρόνια της ψυχανάλυσης. Και οι δύο σας μου προκαλέσατε ανησυχίες, αλλά κατά βάθος, περιμένω περισσότερη χαρά από σένα παρά απ' αυτήν. Μετά το θάνατο του πατέρα της, η Άννα θα πει: "Εκείνο που λάβαμε από αυτόν είναι πάντα πολύ περισσότερο από αυτό που άλλοι μπορούν να έχουν. Και έτσι συνεχίζω να ζω, κάτι που στο παρελθόν δεν θα μπορούσα καν να φανταστώ ότι θα έκανα."
Hélène Fresnel
Η ταινία Sigmund Freud, un juif sans Dieu του David Teboul, θα διατίθεται στο arte.tv ως τις 4 Ιουνίου 2020.
Μτφ. Σ.Σ.
