Ο μαυροπίνακας και η τάξη, το γραφείο των καθηγητών, η λιμνοθάλασσα, η καρδιά του Μεσολογγίου, το νερό και η λίμνη και ένα κομμάτι στον χώρο που ορίζεται από τα σιδερένια κρεβάτια, εκεί όπου τα κορίτσια κοιμούνται όταν αφήνουν πια το σπίτι τους για να προετοιμαστούν για τις εξετάσεις στο πανεπιστήμιο.
Αυτός είναι ο χώρος της παράστασης «Άνοιξη» που έγραψε και σκηνοθετεί η Γιούλα Μπούνταλη και θα κάνει πρεμιέρα στην Πειραιώς 260, στο Φεστιβάλ Αθηνών, στις 2 Ιουλίου.
Τα κορίτσια φοράνε μαύρες ποδιές με λευκούς γιακάδες και κάθονται στα μασίφ ξύλινα θρανία, απομεινάρια μιας εκπαίδευσης άλλης εποχής, μιας ανάμνησης που αναπαράγεται πια μόνο στα ασπρόμαυρα καρέ των παλιών ελληνικών ταινιών. Ασκήσεις φυσικής και χειροτεχνία και μαθήματα φιλολογικά και γυμναστική και όνειρα σε μια επαρχιακή πόλη που δεν μπορούσε να φανταστεί το αύριο και δεν μπορούσε καν να οργανώσει το τότε παρόν της.
Η ιστορία της μας πηγαίνει έξι δεκαετίες πίσω, στο Μεσολόγγι του ‘60 και στη δράση μια ομάδας μαθητριών του Γυμνασίου Θηλέων η οποία διασχίζει τους δρόμους της πόλης αντιδρώντας στην ίδρυση Πρακτικού Γυμνασίου στο Αρρένων που θα απέκλειε τις ίδιες από τα μαθήματα θετικής κατεύθυνσης. Αυτή είναι η αφορμή για να μιλήσει η σκηνοθέτιδα της παράστασης για μια κλειστή επαρχιακή κοινωνία, για την εκπαίδευση, για το όνειρο της ισοτιμίας, με τους έμφυλους ρόλους να ορίζουν ακόμη, παρά τον επιδερμικό τους μετασχηματισμό, το κυρίαρχο εθνικό αφήγημα.
«"Άνοιξη" είναι ένας τίτλος που έχει να κάνει με την ηλικία των κοριτσιών αλλά έχει να κάνει και με τις γιορτές της Εξόδου που γίνονται κάθε χρόνο στο Μεσολόγγι. Είναι η μεγάλη γιορτή της πόλης, έρχονται από την Ελλάδα και όλο τον κόσμο, όπως μαρτυρούν και τα αρχεία και οι εφημερίδες της εποχής, για να αποτίσουν φόρο τιμής στον αγώνα για ελευθερία των κατοίκων του Μεσολογγίου και να τιμήσουν τη θυσία τους» λέει η Γιούλα Μπούνταλη.
Η ιστορία της μας πηγαίνει έξι δεκαετίες πίσω, στο Μεσολόγγι του ‘60 και στη δράση μια ομάδας μαθητριών του Γυμνασίου Θηλέων η οποία διασχίζει τους δρόμους της πόλης αντιδρώντας στην ίδρυση Πρακτικού Γυμνασίου στο Αρρένων που θα απέκλειε τις ίδιες από τα μαθήματα θετικής κατεύθυνσης.
Η μητέρα της, αρχιτεκτόνισσα στο επάγγελμα, κατάγεται από το Μεσολόγγι και ανήκει σε αυτήν τη γενιά των γυναικών που πρώτες άρχισαν να σπουδάζουν. Η ίδια και οι γυναίκες της γενιάς της αφηγήθηκαν τις ιστορίες από τις οποίες προέκυψε το κείμενο της παράστασης.
«Σκεφτόμουν το μέλλον. Σε λίγο όλη αυτή η λίμνη θα μεταμορφωθεί. Τίποτα δεν θα την εμποδίσει να γυρίσει την πλάτη της στη φτώχεια. Φανταστείτε μια νέα ακτογραμμή. Πρώτα στον δρόμο του Αιτωλικού το γαλλικό συγκρότημα Πετροχημικών της Compadec. Μετά η ιταλική μονάδα παραγωγής άλατος και οι προθερμάστρες νερού στην ανατολική λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας. Και ανατολικότερα τα πόλντερ των Ολλανδών. 3.000 στρέμματα λίμνης αποξηραμένα, όπου θα φυτέψουν καλαμπόκι», ακούγεται στο βάθος η φωνή του Γυμνασιάρχη.
«Το Μεσολόγγι το 1960 είναι μια κοινωνία που έχει πολλούς δημοσίους υπαλλήλους, αγρότες και ψαράδες, μια διαστρωμάτωση αγροτική που χάθηκε μετά και λόγω των επιχωματώσεων της λίμνης, που με την αγωνία του εκσυγχρονισμού άρχισε να μπαζώνεται. Είναι ένα κέντρο εκπαιδευτικό, στο σχολείο φτάνουν παιδιά από όλη την περιφέρεια, με ποδήλατα» μου εξηγεί η Γιούλα Μπούνταλη.
«Όχι όμως τα κορίτσια. Στον κανονισμό θηλέων που βρήκα στα αρχεία των σχολείων υπάρχει παράγραφος που απαγορεύει ρητά τη χρήση ποδηλάτων στα κορίτσια. Επιτρέπεται να μετακινούνται με τα ΚΤΕΛ. Κάθε μεταφορικό μέσο είναι μια κίνηση ανεξαρτησίας, τα κορίτσια δεν είχαν δικαίωμα σε αυτή. Στον κανονισμό υπήρχε η συνοδεία γονέα ή κηδεμόνα εγκεκριμένου από το σχολείο, όχι στις μεικτές παρέες στην πόλη, υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός, αλλά και για τα αγόρια ο κανονισμός είναι πολύ αυστηρός. Το σχολείο είναι η προέκταση της οικογένειας, η οικογένεια εκείνη την εποχή δεν είχε τον χρόνο να φροντίσει τα παιδιά, οπότε το σχολείο ήταν αυτό που είχε επωμιστεί τον ρόλο του παιδαγωγού γενικότερα».
Η φωνή μιας καθηγήτριας ακούγεται από το βάθος: «Υπ. αριθμόν 131683 εγκύκλιος του υπουργείου περί κουράς των μαθητριών διά λόγους υγιεινής αφ’ ενός και σεμνότητος, τάξεως και πειθαρχίας αφ’ ετέρου. Αι μαθήτριαι θα φέρουν τα μαλλιά τους πιασμένα κότσο και απαγορεύονται τα κοσμήματα, τα βραχιόλια, οι καρφίτσες και τα σκουλαρίκια».
Το σχολείο παίζει τον ρόλο του παιδονόμου. Στα αρχεία, η Μπούνταλη βρήκε ότι υπήρχε αυτοκίνητο που χρησιμοποιούσαν οι καθηγητές για να ψάχνουν τα παιδιά όταν έχουν απομακρυνθεί πολύ ή ξεμοναχιάζονται, ένα τρομερό σύστημα ελέγχου της σχολικής ζωής.
Τι συνέβαινε στην επαρχία και στα γυμνάσια της εποχής; Από τα μεικτά δημοτικά, τα παιδιά πηγαίνοντας στο γυμνάσιο –σε αρρένων και θηλέων– άρχιζαν να μπαίνουν και σε μια εντελώς διαφορετική εκπαιδευτική διαδικασία, τα θηλέων παρείχαν μια άλλη εκπαίδευση από τα αρρένων.
Στο θηλέων τα κορίτσια βομβαρδίζονται από την πληροφορία ότι πρέπει να γίνουν σύζυγοι, μητέρες, αντανακλάται έτσι μια ολόκληρη νοοτροπία της εποχής. Είναι η εποχή όμως που ξεκινά το «μπουμ» των ελληνικών πανεπιστημίων, αρχίζουν να εισάγονται αθρόα αγόρια και κορίτσια. Ξημερώνει μια δεκαετία που οι απόφοιτοι των πανεπιστημίων αυξάνονται ραγδαία.
Όμως στα σχολεία οι δάσκαλοι εξακολουθούν να έχουν τη νοοτροπία να σπρώχνουν τα κορίτσια σε επαγγέλματα που αφορούσαν την εκπαίδευση, να γίνουν δασκάλες ή νηπιαγωγοί, επαγγέλματα που είναι πιο κοντά στη φροντίδα του παιδιού. Τα υπόλοιπα επαγγέλματα μοιάζουν πιο «αντρικά», είναι σχεδόν απαγορευμένα. Φυσικά υπήρχε και το αντίστροφο, τα αγόρια έπρεπε να ακολουθήσουν και εκείνα συγκεκριμένες σπουδές.
«Η μητέρα μου μου έλεγε μια ιστορία για αυτή την εποχή που ήταν μαθήτρια και για κάτι συμμαθήτριές της που όλες ήθελαν φυσικομαθηματικά και αυτό όντως ήταν σπάνιο εκείνη την εποχή. Και όταν βγήκε η ανακοίνωση του υπουργείου να χωριστούν οι τάξεις σε πρακτικά και κλασικά τμήματα, είχε γίνει σούσουρο στο σχολείο τους, πώς θα γίνει να καταφέρουν και εκείνες να ενταχθούν σε αυτά τα προγράμματα, γιατί φυσική και χημεία δεν έκαναν καθόλου και ήξεραν ότι αυτό θα τους στοιχίσει πολύ στην προετοιμασία για το πανεπιστήμιο.
Μιλάμε για φτωχά παιδιά, δεν υπήρχε η δυνατότητα να φύγει ένα κορίτσι και να πάει στην Αθήνα να κάνει φροντιστήριο, προετοιμασία, αυτό ήταν ένα γεγονός που έφερνε μεγάλη αναστάτωση στην οικογένεια.
Όσα κορίτσια ήταν τολμηρά και ήθελαν να ακολουθήσουν σπουδές σε αυτό τον κλάδο, ζητούσαν να πάνε στο γυμνάσιο αρρένων αλλά αυτό δημιουργούσε αυτόματα πρόβλημα ένταξης. Σκεφθείτε ένα μόνο κορίτσι να είναι ανάμεσα σε αγόρια, έχαναν τις φίλες τους, ένιωθαν περίεργα, φαντάζομαι θα ήταν σαν τη μύγα μες το γάλα.
Έχω μιλήσει με μια αστροφυσικό που είναι σήμερα 70 ετών και μου περιέγραφε το κλίμα όταν ένα κορίτσι αποφάσιζε να ζητήσει να πάει σε ένα σχολείο αρρένων, τρόμαζες όταν πήγαινες, προτιμούσες να πεις "ας τελειώσω το σχολείο και θα τα βρω μετά". Οπότε, ήταν πολύ αποθαρρυντικό όλο αυτό, υπάρχει και κάτι που σχετίζεται με την ταυτότητα, αν είσαι καλή στα μαθηματικά, μήπως δεν είσαι εντελώς κορίτσι; Δεν είναι χαριτωμένο αυτό, να ασχολείσαι με φυσική και μαθηματικά, οι αριθμοί είναι αντρική δουλειά», αυτά τους έλεγαν ή υπονοούσαν, λέει η Γιούλα Μπούνταλη.
Όπως μου εξηγεί, ναι μεν γυναίκες στην επιστήμη υπάρχουν από την αρχαιότητα, αλλά δεν υπήρχε καταγεγραμμένη η γενεαλογία των ηρωίδων αυτών, οπότε αυτές οι γυναίκες, τα κορίτσια των γυμνασίων του '60, ένιωθαν ότι είναι μόνες τους, δεν υπήρχε προϊστορία, δεν είχαν πρότυπο, δεν είχαν δει μια γυναίκα φυσικό, ούτε γυναίκες καθηγήτριες είχαν σε αυτά τα μαθήματα.
Στην παράσταση αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε, πώς ένας νέος άνθρωπος οραματίζεται κάτι, το έχει στο μυαλό του, αν και δεν το έχει δει ποτέ γύρω του. Με ποιον τρόπο αρχίζει από το μηδέν να χτίζει μόνος του την ιστορία του, πέφτει σε λάθη, ανακαλύπτει πολλά πράγματα, τρώει τα μούτρα του. Αυτό που υπάρχει μέσα στους ανθρώπους και τους κινεί, αυτό κίνησε και τη συγγραφή αυτής της ιστορίας, αυτό συγκίνησε και τη σκηνοθέτιδα που τις βρίσκει πανανθρώπινες και εμπνευστικές και αληθινές τις ιστορίες αυτές, το πώς κινεί η δύναμη αυτή τα παιδιά στην ελληνική επαρχία και μακριά από το αστικό κέντρο να προχωρήσουν. Τη συγκίνησε αυτή η νότα που χτυπάει μέσα τους, κάτι αγνό και δυνατό.
Αυτό που ενδιαφέρει την Μπούνταλη σε αυτό το φανταστικό της σχολείο, με τον γυμνασιάρχη, τις δυο καθηγήτριες και τις τέσσερις μαθήτριες, είναι να παρουσιάσει και το πνεύμα το καθηγητικό, τις σκέψεις των διδασκόντων και τον ρόλο τους.
«Η παράσταση διαδραματίζεται μετά τον πόλεμο, οι καθηγητές μιλούν για την εποχή που γεννήθηκαν οι μαθήτριες, τον πόλεμο. Η αγωνία των καθηγητών είναι να κρατήσουν την έννοια της τάξης και να δείξουν ότι αυτή η ταραχή που έφερε ο πόλεμος είναι μια κατάσταση προσωρινή, θέλουν πολύ να εμπνεύσουν τα παιδιά, αλλά με αυστηρή πειθαρχία, έχουν καλές προθέσεις, αλλά δεν έχουν πάντα τον τρόπο. Πολλά παιδιά πεινούν, άλλα έχουν χάσει τους γονείς τους, οπότε το σχολείο εκείνη την εποχή ασκεί και έναν έντονα ελεγκτικό ρόλο όσο και προστατευτικό, το σχολείο έδινε συσσίτια, εξασφάλιζε κάποιες συνθήκες.
Ωστόσο, αυτό που συμβαίνει είναι ότι ο καθένας πρέπει να αναλάβει τον ρόλο του, είναι σαφές, και ο ρόλος της γυναίκας είναι να είναι στο σπίτι και να φροντίζει τον άντρα που εργάζεται. Υπάρχει σε κάποια σημεία ο δάσκαλος που θέλει να προτρέψει τα παιδιά, αλλά υπάρχει και το ότι, αν και θέλει να βοηθήσει, θα το κάνει με τους όρους του».
Οι μαθήτριες-πρωταγωνίστριες της παράστασης θέλουν να τραβήξουν τον δικό τους δρόμο, η μια θέλει να σπουδάσει αρχιτεκτονική και Καλών Τεχνών, οι άλλες θα πάνε φαρμακευτική και ιατρική και μία θέλει να γίνει αστροφυσικός γιατί βλέπει τον γαλαξία τη νύχτα και θέλει να πιάσει τα αστέρια.
Είναι καλές στα μαθηματικά, οι δυο από αυτές εργάζονται, η μια είναι ορφανή και εργάζεται στο καφενείο των θείων της με την ποδιά, η άλλη στο συμβολαιογραφείο του θείου της. Επειδή είναι καλή στα μαθηματικά μπορεί να διαβάσει το σουλεϊμάνι, που είναι ο παλιός κώδικας των συμβολαίων της οθωμανικής αυτοκρατορίας με συντομογραφίες και εκείνη μπορεί να αποκρυπτογραφεί εύκολα τους κώδικες. Οι ιστορίες τους είναι αληθινές και προέκυψαν από δεκάδες συνεντεύξεις με πολλές γυναίκες.
Μπορεί κάποια όνειρα να μην πραγματοποιήθηκαν, αλλά η ποδιά έδινε σε αυτά τα κορίτσια υπόσταση, προστασία, τη δυνατότητα να κάνουν μια άλλη ζωή, είναι μαθήτριες και αυτό σημαίνει κάτι, είναι η δουλειά τους. Οι μάνες τους είναι όλες αναλφάβητες ή έχουν κάνει μια-δυο τάξεις του δημοτικού, αυτή είναι η πρώτη γενιά που πάει στη δεύτερη βαθμίδα εκπαίδευσης. Οι ίδιες, στις συνεντεύξεις που έδωσαν στην Μπούνταλη, λένε «ούτε μας εμπόδισαν ούτε μας βοήθησαν, δεν ξέραμε τι να κάνουμε, ήμασταν στον αέρα».
Είναι η εποχή ακριβώς που μια γυναίκα μπορεί να προχωρήσει, αλλά «δεν χρειάζεται να δημιουργεί προβλήματα», και πρόβλημα μπορεί να είναι ακόμα και η θέση της, μια διάκριση, μια συμπεριφορά. Είναι η εποχή της οποίας η κληρονομιά φτάνει μέχρι σήμερα που η γυναίκα μπορεί να γίνει ο εύκολος στόχος, να τη βρίσουν ή να την ξεφτιλίσουν για την εμφάνισή της, ακόμα και για το ότι μασάει τσίχλα.
«….Ορίζει ότι η Δ’ Τάξις της Σχολής δέον να διαιρεθεί εις τμήματα Πρακτικής και Κλασσικής κατευθύνσεως. Εις τα νέα Πρακτικά Τμήματα των Γυμνασίων της Χώρας βάσις θα δίδεται εις τα μαθήματα θετικής κατευθύνσεως προετοιμάζοντας ούτως καταλλήλως τους μαθητάς διά την εισαγωγήν των εις τους συγχρόνους Πανεπιστημιακούς Κλάδους της Τεχνολογίας και των Επιστημών. Ορίζεται ημέρα ενάρξεως των μαθημάτων η 19ην Απριλίου 1960. Ημέραν Δευτέραν».
Ενώ η ανάγνωση της διάταξης γίνεται ψιθυριστά, τα κορίτσια ετοιμάζουν τη δική τους «έξοδο προς την ελευθερία», λίγους μήνες μετά, στις γιορτές της πόλης.
Στο εξαιρετικό χρονικό της διαμαρτυρίας, ζητούν να μπορούν να γραφτούν σε πρακτικό τμήμα. Η μικρή τους «επανάσταση» λήγει χωρίς να συμβεί τίποτα δραματικό, με ένα απλό «όχι». Για να ακολουθήσουν το όνειρό τους θα πρέπει να προετοιμαστούν για το πανεπιστήμιο μακριά από τα σπίτια τους, σε οικοτροφεία, σε μέρη μακριά από το κουκούλι προστασίας που γνώριζαν μέχρι τότε, μόνες τους.
Τα μικρά επαρχιωτόπουλα, όπως για χρόνια τα αποκαλούσαν, τα παιδιά που δεν έζησαν το μεγάλο τραύμα του πολέμου και του εμφυλίου, αλλά μεγάλωσαν στη σκιά του, πέρασαν την εφηβεία σε μια εποχή κομβική, εκσυγχρονισμού, με τον κόσμο να αρχίζει να ανακαλύπτει τις γυναίκες που έβγαιναν στην παραγωγή πλέον λόγω του πολέμου.
«Η ιστορία αυτή», λέει η Γιούλα Μπούνταλη, «μου αρέσει και για πολλούς άλλους λόγους, για τον τρόπο που μεγάλωνε μια γενιά μέσα σε ψιθύρους, για τον κόσμο που ανακαλύπτει τις γυναίκες αν και ήταν πάντα εκεί, για τη νιότη που μεταφέρει τα όνειρά της στο αστικό κέντρο, ακόμα και για το γεγονός ότι η Αθήνα έχει τροφοδοτηθεί από την περιφέρεια. Είναι μια υπενθύμιση οι κοινότητες που έφτιαξαν οι άνθρωποι από την επαρχία στις γειτονιές στην Αθήνας. Αυτές οι ζυμώσεις είναι που δημιούργησαν τη σημερινή Ελλάδα και που η ανάμνησή της δεν πρέπει να χαθεί, αλλά να μπορέσει να εξεταστεί σαν ένα ντοκουμέντο που καθόρισε αυτό που είμαστε στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα».
Άνοιξη
Κείμενο - Σκηνοθεσία: Γιούλα Μπούνταλη
Παίζουν: Βαγγελιώ Ανδρεαδάκη, Έλη Δρίβα, Βασίλης Καραμπούλας, Εριέττα Κέλλη, Χριστίνα Κυπραίου, Κώστας Μπερικόπουλος, Μαριάννα Μποζαντζόγλου, Φωτεινή Παπαχριστοπούλου, Ζωή Σιγαλού
Πειραιώς 260 (Ε)
2/7-4/7, 21:00
