Ilaria Gaspari
Μαθήματα ευτυχίας
Lezioni di felicità (2019)
'Ενας απότομος χωρισμός οδηγεί την Ilaria Gaspari να επιστρέψει στους αρχαίους φιλοσόφους. Και να συνειδητοποιήσει ότι "η φιλοσοφία έχει γίνει πολύ ακαδημαϊκή". Επειδή ο Επίκουρος ή ο Επίκτητος δεν είναι μόνο θεωρητικοί, αλλά και δάσκαλοι της ζωής. "Απελπισμένη", όπως γράφει, "παρατημένη από τη μία μέρα στην άλλη μετά από δέκα χρόνια γεμάτα αγάπης", πρέπει να μετακομίσει, και τότε βρίσκεται μπροστά σε "τριάντα κούτες αγνής ανθρώπινης σοφίας", οι οποίες την παραπέμπουν στην ιστορία της, επειδή "το να αδειάζεις μία βιβλιοθήκη σε αναγκάζει να επανεφεύρεις τον εαυτό σου ως αρχαιολόγο", αλλά και στη σχέση της με τη γνώση: μια επιστήμη που την μελετάς σαν "θανατόφιλος", σαν να είναι μία "νεκρή επιστήμη". Στη συνέχεια, αποφασίζει να απαλλαγεί κυριολεκτικά από τα πάντα και να ζήσει σύμφωνα με τις αρχές αυτών των σχολών, μερικές από τις οποίες, όπως αυτή του Πυθαγόρα, "δεν είναι τόσο διαφορετικές από μια αίρεση", όπως παραδέχεται.
Μετά από έξι εβδομάδες αυτοαμφισβήτησης, ξαναπαίρνει χρώματα, το ίδιο και τα ρούχα της και το σπίτι της: "Από τότε που έχασα τις παλιές βεβαιότητές μου και έμαθα να αφήνω τον εαυτό μου να υπακούει στους κανόνες των αρχαίων σχολών, βρήκα πάλι μία χαρά που είχε χαθεί εδώ και καιρό", γράφει η νεαρή αυτή γυναίκα που αγαπά τους κλασικούς, αλλά και συμμερίζεται απόλυτα τις αγωνίες της γενιάς της και της εποχής της. Επιμένει να μην ενδίδει στα λυπηρά πάθη, κι αυτό θα εκφραστεί σύντομα στο επόμενο βιβλίο της, το Vita segreta delle emozioni (Η μυστική ζωή των συναισθημάτων), που θα κυκλοφορήσει στην Ιταλία από τις εκδόσεις Einaudi.
[Medias Citoyens Diois]
Ilaria Gaspari: "Μήπως να επωφεληθούμε από τη στιγμή αυτή για να επανεργοποιήσουμε την ελληνική ιδέα της ευτυχίας; "
Συνέντευξη της Ilaria Gaspari στον Nicholas Truong
Le Monde, 29.05.2021
Via Medias Citoyens Diois
*
‘Οπως συμβαίνει και με άλλες χώρες, η Γαλλία έχει άρει μέρος των περιορισμών που σχετίζονται με την υγειονομική κρίση. Πως να συλλάβουμε αυτήν την ανακτημένη, όσο και υποθετική ακόμη, χαρά και ευτυχία;
Όπως λέει ο Σωκράτης στον Φαίδωνα, η ευχαρίστηση προκύπτει και από την παύση του πόνου. Με άλλα λόγια, τίποτα δεν είναι πιο ευχάριστο από την ανακούφιση ... Και πιστεύω ότι θα μας δοθεί αυτή η στιγμή ηρεμίας που περιμένουμε τόσο καιρό. Αυτά τα πράγματα που θεωρούσαμε πριν σχεδόν κοινότυπα, το να πίνεις ένα ποτό έξω στο δρόμο, να σου χαρίζουν ένα χαμόγελο, να ακούς τις κουβέντες των διπλανών σου, να βγαίνουμε με τους φίλους μας, να πηγαίνουμε για φαγητό στο μπιστρό, να ζούμε ο ένας δίπλα στον άλλον... Μετά την ατελείωτη αυτή διακοπή, θα επιστρέψουν όλα σαν καινούργια. Και πρέπει να το ομολογήσω, ανυπομονώ να ζήσω αυτή τη στιγμή.
Υπάρχει μία φιλοσοφική στάση που θα μπορούσε να μας προετοιμάσει για αυτό το περίσσευμα χαράς;
Φυσικά ! Όλη η αρχαία φιλοσοφία, υπό μία ορισμένη έννοια, σου μαθαίνει το μέτρο, μία αρχή την οποία έχουμε λησμονήσει, αλλά που θα μπορούσε κάλλιστα να μας βοηθήσει στις τωρινές συνθήκες. Αυτό που θα προσπαθήσω να κάνω κάθε πρωί είναι να αποσαφηνίσω τις ανάγκες μου σύμφωνα με τις υποδείξεις του Επίκουρου: θα αναρωτηθώ σε ποια κατηγορία ανήκει η κάθε μία από τις συνειδητές επιθυμίες μου. Αν πρόκειται για μία ανάγκη, για μία φυσική, αν όχι επιτακτική ανάγκη ή, αντίθετα, αν διατρέχω τον κίνδυνο να την υποστώ - να γίνω "σκλάβος" αυτής της νέας ευχαρίστησης και να αναπτύξω έτσι μία εξάρτηση. Ξέρω ήδη ότι δεν θα είναι εύκολο, αλλά αυτή η στιγμή, το επερχόμενο αυτό γεγονός μου φαίνεται ότι είναι μια καλή ευκαιρία για να δοκιμάσουμε τον εαυτό μας και να επιδοθούμε σε μια νέα πνευματική άσκηση.
Γιατί ανατρέξατε στους ‘Ελληνες στοχαστές της Αρχαιότητας ψάχνοντας για τους τρόπους που βοηθούν να ξεπεράσουμε την απελπισία.
Μετά από ένα οδυνηρό ερωτικό χωρισμό, αποφάσισα να ακολουθήσω τη σχολή των Ελλήνων φιλοσόφων, αντιγράφοντας τους μυστηριώδεις μερικές φορές κανόνες που ορίζαν τη στάση ζωής τους. Αφού μελέτησα τη διδασκαλία έξι διαφορετικών αρχαίων σχολών, καθώς και τις ζωές των δασκάλων, προσπάθησα να τηρήσω τις αρχές τους για έξι εβδομάδες: Ήμουν διαδοχικά Πυθαγόρεια, Ελεατική, Σκεπτικίστρια, Στοϊκή, Επικούρεια, και τέλος Κυνική. Φιλοδοξούσα να χάσω τους αυτοματισμούς και τις καθημερινές μου συνήθειες για να ανακατευθύνω τον εαυτό μου και να αλλάξω την ιδέα που είχα για τη ζωή.
Γιατί είναι ευεργετική η μελέτη του Πυθαγόρα ή του Επίκουρου, του Επίκτητου ή του Διογένη, καθώς περνάμε τη δοκιμασία αυτή της πανδημίας;
Κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown, μου έκανε εντύπωση το πώς μας μίλησαν οι Έλληνες σε αυτήν την κρίσιμη στιγμή. Επειδή οι σχολές αυτές, ιδίως οι ελληνιστικές σχολές, άνθισαν και οι ίδιες σε μία περίοδο κρίσης, αν με τον όρο κρίση εννοούμε μια αναταραχή που συνοδεύεται από μία απώλεια σημείων αναφοράς: η εποχή των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου σηματοδότησε ένα τραυματικό πέρασμα μέσα από το οποίο οι πολίτες της πόλεων έγιναν υποκείμενα, ενώ τα όρια του κόσμου επεκτείνονταν.
Οι Έλληνες έχουν μια λέξη για να μιλούν για το χρόνο, όχι με την χρονολογική έννοια, αλλά με την ποιοτική: καιρός. Στην αρχαία ιατρική, ο καιρός, η κατάλληλη στιγμή για μία επέμβαση, είναι η εποχή της κρίσης. Βρισκόμαστε εν μέσω μιας συλλογικής κρίσης που μας αναγκάζει να επαναπροσδιοριστούμε. Το να σκεφτόμαστε φιλοσοφικά σημαίνει ότι νιώθουμε την έντονη επιθυμία της νόησης, χωρίς να περιμένουμε έτοιμες απαντήσεις, ή συνταγές. Δεν αφορά την προσωπική ολοκλήρωση, αλλά μάλλον μία ιδανική παιδαγωγική εκπαίδευση του εαυτού μας. Στους αρχαίους φιλοσόφους, υπάρχει η ιδέα μιας ζωντανής φιλοσοφίας, που βιώνεται ως "πνευματική άσκηση", όπως το είπε πολύ ωραία ο φιλόλογος και φιλόσοφος Pierre Hadot (1922-2010).
Μπορείτε να μας δώσετε παραδείγματα αυτών των πνευματικών ασκήσεων;
Μία μελέτη των θραυσμάτων του Πυθαγόρα στην καρδιά του lockdown, θα μας βοηθήσει να επικεντρωθούμε σε μικρές αλλαγές των συνήθειών μας, στην έκταση του ίχνους της ζωής που αφήνουμε. Διαβάζοντας τον Επίκουρο, θα αναλογιστούμε τη φύση των επιθυμιών μας, ώστε να μην αφήσουμε τον εαυτό μας να κυβερνάται από τον φόβο. Αν μαθητεύσουμε κοντά στον Επίκτητο, διαβάζοντας το Εγχειρίδιό του, θα ξεχωρίσουμε τα πράγματα που εξαρτώνται από εμάς από εκείνα που είναι πέραν των δυνατοτήτων μας, για να εστιάσουμε τις προσπάθειές μας στο κάθε τι που μπορούμε πραγματικά να αλλάξουμε. Χωρίς να ξεχνάμε τον κυνισμό του Διογένη που μας προτρέπει να αμφισβητούμε την ροπή μας προς τον κομφορμισμό και μας αναγκάζει να αναρωτηθούμε: "τι πραγματικά χρειάζομαι;" Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο η φιλοσοφία μπορεί να μας βοηθήσει να βιώσουμε τις δυστυχίες όπως και τις χαρές της ταραγμένης μας εποχής.
Πως θα μπορούσαμε να μην ενδώσουμε στον φόβο, αλλά και να υπερβούμε το αίσθημα απελπισίας, ή ενδεχομένως και την κατάρρευση που μας απειλεί αυτήν την περίοδο;
Πάνω σε αυτό το σημείο, ο φιλόσοφος που μας μιλά πιο ξεκάθαρα είναι ο Επίκουρος, ένας άνθρωπος επαναστατικός με τον δικό του τρόπο, ο οποίος άνοιξε τη σχολή του όχι μόνο στις γυναίκες, κάτι ήδη εξαιρετικά σπάνιο, αλλά και στους σκλάβους! Μέσω της διδασκαλίας του, φρόντισε να διασφαλίσει ότι κανείς δεν θα άφηνε τον εαυτό του να εκβιάζεται από το αντικείμενο του φόβου του. Εφηύρε το τετραφάρμακο, ένα είδος λογικής ιατρικής, έναν τρόπο σκέψης που θα βοηθούσε όσους από μας ο φόβος καταδυναστεύει: ο φόβος των θεών, του θανάτου, του πόνου, της μη πραγμάτωσης της ευχαρίστησης που σου δίνει η ζωή, κ.λπ. Φόβοι που εξακολουθούν να υπάρχουν, ανεξάρτητα από το αν είσαι ή όχι πολυθεϊστής. Είναι μια πολύτιμη κληρονομιά, καθώς μαρτυρά μια μεγάλη αγάπη για τους άλλους: την αγάπη ενός γενναιόδωρου φιλόσοφου, ο οποίος παρά τις διώξεις που υπέστη δεν περιφρόνησε ποτέ την αδυναμία των ανθρώπων. Ο Επίκουρος μας μαθαίνει επίσης πως να εξετάζουμε σοβαρά τις επιθυμίες μας, χωρίς να τις καταστέλλουμε.
Γιατί η φιλία είναι ένας από τους πιο σημαντικούς δεσμούς σε εποχές δοκιμασίας;
"Από όλα τα αγαθά που μας παρέχει η σοφία για να είμαστε ευτυχισμένοι σε όλη μας τη ζωή, η φιλία είναι το σημαντικότερο", λέει ο Επίκουρος. Αλλά δεν εννοεί μόνο τη φιλία μεταξύ φίλων, πρέπει, λέει, να νοιαζόμαστε για τους άλλους, ακόμη και για τους αγνώστους. Είναι ένας υπόγειος δεσμός που διατρέχει οποιαδήποτε σχέση: μπορούμε πάντα να υιοθετούμε τη στάση της φιλίας, μια γενναιόδωρη, δηλαδή, στάση, παρόμοια με την ανιδιοτελή καλοσύνη που αποτελεί το μυστικό κάθε πραγματικής φιλίας. Αυτή η διάθεση πηγάζει από την ικανότητα που έχουμε να αναγνωρίζουμε πάνω στον άλλον τα οικουμενικά σημεία της ανθρώπινης κατάστασης. Νομίζω ότι αυτή η τρομακτική πανδημία, που μας αναγκάζει να παραδεχτούμε πόσο ευάλωτοι είμαστε, μας προσφέρει μια πολύτιμη ευκαιρία να εξασκήσουμε αυτό το βλέμμα και αυτή τη στάση.
Πως μπορούμε να συλλάβουμε αλλιώς τη σχέση μας με τον χρόνο, και ακόμη και με το χώρο χάρη στους αρχαίους στοχαστές;
Προσπαθώντας να ερμηνεύσω τα παράδοξα του Ζήνωνα ως ένα υπαρξιακό οδηγό, σκεφτόμουν αυτά που έθεσε κατόπιν η πανδημία μπροστά στα μάτια μας: ότι ο χρόνος δεν είναι παρά μια συλλογή από στιγμές που είναι όλες παρούσες. Η προσπάθεια που απαιτήθηκε από μας το 2020 και το 2021, να σταματήσουμε δηλαδή να προβάλλουμε τον εαυτό μας στο μέλλον, είναι δύσκολη. Εκτός κι αν είσαι ένας σοφός Στωικός, νομίζω ότι είναι αδύνατο για έναν άνθρωπο να ζήσει εντελώς στο παρόν· αλλά ίσως βοηθήσει ένας κριτικός αναστοχασμός της μορφής που δίνουμε στον χρόνο μέσα από τη δική μας φαντασία.
Χάρη στους Έλληνες, οι οποίοι έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στον ελεύθερο χρόνο (σχόλη είναι η λέξη που τον ορίζει, από την οποία προέρχεται το "σχολείο" μας) έμαθα (λίγο) να απελευθερώνομαι από τις σύγχρονες επιταγές της κεφαλαιοποίησης, της επένδυσης του χρόνου. Πρέπει να προσθέσω ότι είχα κι έναν άλλο δάσκαλο που με βοήθησε σ' αυτό: ο σκύλος μου, που υιοθετήθηκε μετά την κυνική μου εβδομάδα. Τα σκυλιά έχουν μια υπέροχη αίσθηση του παρόντος: η παρατήρηση άλλων μορφών ζωής, οι κοινές στιγμές ζωής μαζί τους, είναι μια πολύ καλή φιλοσοφική άσκηση!
Μετά από την οδυνηρή αυτή χρονιά, μπορεί η ευτυχία να είναι πάλι μία νέα ιδέα στην Ευρώπη;
Νομίζω - ελπίζω, αν και δεν είναι μία πολύ στοϊκή στάση – πως ναι. Η πολύ φωτογενής εικόνα της ευτυχίας, που εμφανίζεται ως μία στιγμή ευφορίας, ένα χαμόγελο στο Instagram, έχει δείξει τα όριά της. Τι θα γινόταν αν επωφελούμασταν από τη στιγμή αυτή για να ενεργοποιήσουμε εκ νέου την ελληνική ιδέα της ευτυχίας; Δηλαδή την ευδαιμονία, "τον κατευνασμό του προσωπικού μας δαίμονα". Ένα ταξίδι γεμάτο εμπόδια, ασφαλώς, αλλά που σε οδηγεί στη γνώση του εαυτού σου, ώστε να γίνεις αυτό που είσαι.
Μτφ. Σ.Σ.
