Visit Beautiful Vietnam
Visit Beautiful Gaza?
Πώς καταναλώνεται και ο πόλεμος
Günther Anders, Visit beautiful Vietnam, chronique des agressions, Les Belles lettres, Paris 2023
Günther Anders, Visit beautiful Vietnam : ABC der Aggressionen heute, Pahl-Rugenstein (1968), Europäische Verlagsanst, Hamburg (2023)
Franz Himmelbauer
Antiopées - lundimatin | #457 - 29 Δεκεμβρίου 2024
Το 2025 (στις 30 Απριλίου για την ακρίβεια), θα γιορτάσουμε - ή θα θυμόμαστε με κάποια θλίψη - την "Ημέρα Επανένωσης", σύμφωνα με τις αρχές της Λαϊκής Δημοκρατίας του Βιετνάμ (που μέχρι τότε αναφερόταν από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης ως "Βόρειο Βιετνάμ") - ή "την ημέρα που χάσαμε τη χώρα", σύμφωνα με τους Βιετναμέζους εξόριστους. Μισός αιώνας ήδη, μια σταγόνα για τον δεκαεννιάχρονο που ήμουν τότε, ο οποίος πανηγύριζε όταν έβλεπε τις εικόνες του τελευταίου ελικοπτέρου που απογειωνόταν με δυσκολία από την οροφή της αμερικανικής πρεσβείας στη Σαϊγκόν, προσπαθώντας να ξεκολλήσει από τη βάση του τους επίδοξους φυγάδες που είχαν γαντζωθεί σ' αυτήν, ελλείψει χώρου στο ήδη γεμάτο εσωτερικό του, υποθέτω. Δεν συμπονούσα ιδιαίτερα τους συνεργούς των καθεστώτων-"ανδρείκελων", όπως λέγαμε τότε, αυτούς που εμείς οι αριστεριστές της εποχής αποκαλούσαμε "λακέδες" του αμερικανικού ιμπεριαλισμού (ο οποίος είχε διαδεχθεί τον γαλλικό ιμπεριαλισμό, ας μην τον ξεχνάμε στις προσευχές μας).
Η γαλλική μετάφραση αυτής της συλλογής δοκιμίων του Γκύντερ Άντερς, η οποία δεν υπήρχε μέχρι σήμερα, έρχεται την κατάλληλη στιγμή. Όπως εξηγεί ο μεταφραστής τους, ο Nicolas Briand, στην εισαγωγή του βιβλίου, έρχεται μετά από μια μακρά έκλειψη του κειμένου στην ίδια τη Γερμανία - επανεκδόθηκε κι εκεί για πρώτη φορά το 2023. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο συγγραφέας του δεν είχε μασήσει τα λόγια του, μη διστάζοντας να συγκρίνει τους Αμερικανούς συμμάχους της εποχής (ο Άντερς δημοσίευσε αυτά τα κείμενα το 1968, στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου) με τους Ναζί και καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι τελευταίοι ήταν "λιγότερο χειρότεροι" από τους πρώτους... Σκανδαλώδες. Και όχι μόνο το 1968. Πιθανώς ακόμα και σήμερα, αρκετοί άνθρωποι θα σοκαριστούν από αυτή τη σύγκριση... Αυτούς δεν μπορούμε παρά να τους συμβουλεύσουμε να ηρεμήσουν πρώτα και μετά να διαβάσουν τον Άντερς, που ίσως τους δώσει κάτι να σκεφτούν (σε κάθε περίπτωση, αυτό είναι το μόνο κακό που τους εύχομαι αυτή την περίοδο των γιορτών).
Διευκρινίζουμε εξαρχής ότι ο συγγραφέας, πιο γνωστός για το περίφημο έργο του Η απαρχαίωση του ανθρώπου (1956), ήταν μέλος του "Δικαστηρίου Ράσελ", το οποίο συγκλήθηκε το 1966 με πρωτοβουλία του Μπερτράν Ράσελ και του Ζαν-Πωλ Σαρτρ για να καταγγείλει τα εγκλήματα πολέμου που διέπραξαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στο Βιετνάμ. "Ο λόρδος Ράσελ θεωρούσε [...] άσκοπο [να διερευνηθούν τα υποτιθέμενα εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν από τους Βιετκόνγκ], σαν να επρόκειτο για την παραπομπή στη δικαιοσύνη των Εβραίων του γκέτο της Βαρσοβίας για την εξέγερσή τους κατά των Ναζί", εξήγησε ο Ralph Schoenman [...]. Το δικαστήριο πραγματοποίησε δύο συνεδριάσεις το 1967 πριν εκδώσει την ετυμηγορία του - καταδικάζοντας τα πολλά αμερικανικά εγκλήματα πολέμου και τον ίδιο τον πόλεμο, ένα έγκλημα κατά της ειρήνης ως επιθετικό πόλεμο. Ο Άντερς παρακολούθησε και τις δύο συνεδριάσεις. Έτσι, λέει ο Nicolas Briand, "είχε γνώση από πρώτο χέρι των γεγονότων στο Βιετνάμ, και το Visit Beautiful Vietnam είναι κατά κάποιον τρόπο το λογοτεχνικό παράγωγο της δίκης". [...]
Η σύγκριση με τον τρόπο που οι Ναζί διεξήγαγαν τον πόλεμο είναι επίσης ένας από τους άξονες που δομούν το βιβλίο. Εξετάζονται σ' αυτό διάφορες πτυχές, όπως η εκβιομηχάνιση του πολέμου - και των μαζικών δολοφονιών. [...] Ένα άλλο κείμενο που συγκρίνει τις αμερικανικές μεθόδους στο Βιετνάμ με εκείνες των Ναζί κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου - αλλά περισσότερο στο επίπεδο της επικοινωνίας, και κυρίως για να τονιστεί η ριζική καινοτομία του τρόπου διεξαγωγής των επιχειρήσεων στο επίπεδο του λόγου. Ο τίτλος του είναι: "Ο πόλεμος που καταναλώνεται".
"Αυτό που καταλαβαίνω τώρα, είναι ότι οι Ναζί δεν αντιπροσώπευαν καθόλου το καινούργιο με τέτοιο απίστευτο τρόπο όσο νομίζαμε εμείς οι αφελείς πριν από τριάντα πέντε χρόνια. Γιατί θεωρούσαν αναγκαίο, ή τουλάχιστον σκόπιμο, να κρύβουν τις μαζικές δολοφονίες τους και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν. Το πραγματικό, το ιστορικό καινούργιο αρχίζει μόνο με τους σημερινούς ανθρώπους, με εκείνους που σχεδιάζουν τον πόλεμο στο Βιετνάμ, ή συμμετέχουν σε αυτόν, ή τον αποδέχονται ως κάτι το αυτονόητο, ή τον κάνουν μέρος της βιομηχανίας ψυχαγωγίας τους. Κι αυτό επειδή αυτοί οι σύγχρονοί μας δεν μπαίνουν πλέον στον παραμικρό κόπο να κρύψουν αυτό που κάνουν ή τα μέτρα που εφαρμόζουν. Εκφράσεις όπως εκείνη του στρατηγού "να τους στείλουμε πίσω στη λίθινη εποχή" ή του κωμικού "η καλύτερη ανάπλαση των φτωχογειτονιών που είχαν ποτέ" δεν ακούγονται καθόλου σκανδαλώδεις, αλλά είτε hawky [από το hawk, το γεράκι, δηλαδή αδιάλλακτοι με τον εχθρό -σ.σ.] - και αυτό σημαίνει πατριωτισμός υπό οποιεσδήποτε συνθήκες - είτε funny. Όπως και δεν περνάει πλέον από το μυαλό κανενός ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν αρχές μπροστά στις οποίες θα μπορούσαμε να αισθανόμαστε ντροπή, κι αφού τέτοιες αρχές δεν υπάρχουν πλέον, μας κλείνουν το στόμα με τις λέξεις που δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν: "Δεν έχουμε τίποτα να κρύψουμε". Αδιάφορο αν τις μεταφράζουμε έτσι: "Φυσικά, καίμε χωριά", ή: "Φυσικά, βασανίζουμε ανθρώπους", ή: "Φυσικά, υποτίθεται ότι το κάνουμε", καμία από αυτές τις μεταφράσεις δεν είναι υποδεέστερη από τις άλλες, η καθεμία είναι εξίσου σωστή με την άλλη. Διότι οι αμερικανικές εφημερίδες, και όχι μόνο τα όργανα της αντιπολίτευσης που δεν έχουν αντίκτυπο λόγω της μικρής κυκλοφορίας τους, εκείνες με την κυκλοφορία εκατομμυρίων φύλλων (οι τέσσερις-πέντε πιο "εκλεπτυσμένες" δεν υπολείπονται κι αυτές) - δημοσιεύουν καθημερινά αφηγήσεις και εικόνες από τις φρικαλεότητες που διαπράττουν "our boys" [...]."
Όχι, η ηθική δεν είναι η ίδια όπως ήταν πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά μεταξύ της κατάστασης στη ναζιστική Γερμανία και της κατάστασης στις ΗΠΑ σήμερα, η οποία δεν είναι καθόλου υπέρ των ΗΠΑ. Όσο αδιαμφισβήτητο κι αν είναι ότι, εκείνη την εποχή, εκατομμύρια άνθρωποι στη Γερμανία γνώριζαν, ή είχαν ακούσει διάφορα για τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν στα στρατόπεδα - παρ' όλα αυτά, αυτές δεν θα μπορούσαν ποτέ να αναπαραχθούν ή οι αναπαραγωγές τους να μεταδοθούν και να προβληθούν σε εκατομμύρια εκδοχές, με τον ίδιο τρόπο που οι αμερικανικές φρικαλεότητες στο Βιετνάμ παρουσιάζονται για το κοινό σήμερα. Φυσικά, αυτό κατέστη δυνατό μόνο επειδή οι οικονομικά κυρίαρχες ομάδες αντιμετωπίζουν τον πληθυσμό αποκλειστικά ως καταναλωτικό κοινό, και μάλιστα με τέτοια επιτυχία που ο πληθυσμός δεν είναι πλέον σε θέση να συμπεριφερθεί διαφορετικά. Κάτι που δεν μπορούμε να του προσάπτουμε. Ή μήπως δικαιούμαστε να περιμένουμε από εκατομμύρια ανθρώπους, στους οποίους, χρόνο με το χρόνο, παρουσιάζονται τα πάντα και οτιδήποτε (είτε πρόκειται για γάμους των σταρ, είτε για γειτονιές που φλέγονται στο Watts [ταραχές στο Λος Άντζελες το 1965], είτε για εγκαίνια παγκόσμιων εκθέσεων, για βιετναμέζικα χωριά που γίνονται στάχτη ή για αστυνομικές σειρές) σε μια κατάσταση πλήρους αποπραγματοποίησης, δηλαδή με τη μορφή κινηματογραφικών ή τηλεοπτικών ταινιών, μπορούμε να περιμένουμε από αυτούς τους καταναλωτές των pictures να υιοθετήσουν ξαφνικά μια εντελώς νέα και ασυνήθιστη στάση, δηλαδή μια ηθική στάση, όταν έρχονται αντιμέτωποι με ένα ιδιαίτερο είδος, ένα μοναδικό είδος εικόνων;
Αυτό μας θυμίζει τις θέσεις ενός συγχρόνου του Anders για την κοινωνία του θεάματος. Κατάλαβα από σκόρπια διαβάσματα ότι υπήρχε -ή υπάρχει ακόμα- μια διαμάχη για το ποιος, ο Γερμανός φιλόσοφος ή ο Guy Debord, επηρέασε τον άλλον... Δεν είμαι αρκετά σοφός για να πω περισσότερα, αλλά όπως και να έχει, υπάρχουν ορισμένες ομοιότητες μεταξύ των δύο. Πάρτε, για παράδειγμα, την αρχή του κειμένου που φέρει τον τίτλο Η απαρχαίωση του ψέματος, το οποίο φαίνεται να απηχεί τη θέση 9 της Κοινωνίας του Θεάματος (εκτός αν συμβαίνει το αντίθετο, και πάλι, δεν ξέρω, και δεν είμαι σίγουρος ότι είναι τόσο σημαντικό να το γνωρίζουμε), "Στον κόσμο τον πραγματικά αναποδογυρισμένο, το αληθινό είναι μια στιγμή του ψεύτικου" :
"Θα ήταν ανακριβές να πούμε ότι ο Τζόνσον λέει ψέματα. Ο Τζόνσον δεν λέει πλέον ψέματα. Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, ότι κάποτε ήταν απατεώνας και ότι τώρα προτιμά την ειλικρίνεια. Αντίθετα, στον κόσμο στον οποίο ανήκει ως ηθοποιός και παράγοντας, η διάκριση μεταξύ αλήθειας και ψέματος έχει ήδη καταστεί μάταιη και ψεύτικη. Το να αποτελείται αυτός ο κόσμος, ο δικός του και ο δικός μας, από ψέματα είναι μέρος της ύπαρξης ή της μη ύπαρξής του, με τόσο προφανή τρόπο που το ψέμα μέσα σε αυτόν καθίσταται περιττό".
Εδώ, και χωρίς να θέλουμε να κάνουμε τους έξυπνους, δεν μπορούμε να παραλείψουμε να σημειώσουμε μια άλλη ομοιότητα, τουλάχιστον όσον αφορά τη θεματική - τον πόλεμο του Βιετνάμ και τα ψέματα που αραδιάστηκαν στο υψηλότερο επίπεδο του αμερικανικού κράτους - με τη Χάνα Άρεντ (πρώην σύζυγο του Άντερς), η οποία έγραψε ένα δοκίμιο για το ψέμα στην πολιτική περίπου την ίδια εποχή με τον Άντερς, βασισμένο στα λεγόμενα "The Pentagon Papers" - 7.000 απόρρητες σελίδες συνταγμένες από τριάντα έξι ανώτερους αξιωματικούς και πολιτικούς εμπειρογνώμονες σχετικά με τη διεξαγωγή της αμερικανικής πολιτικής στο Βιετνάμ από το 1945 έως το 1967. Σε αυτό το δοκίμιο, η Άρεντ αναλύει την αναντιστοιχία μεταξύ των ακριβών και λεπτομερών πληροφοριών που παρείχαν οι υπηρεσίες πληροφοριών και άλλοι στρατιωτικοί αναλυτές και ειδικοί της Νοτιοανατολικής Ασίας και των διεθνών σχέσεων από τη μια, και των αποφάσεων που έπαιρναν από την άλλη οι πολιτικοί ηγέτες, οι οποίοι ανησυχούσαν λιγότερο για την πραγματική κατάσταση επί του πεδίου παρά -για να το πούμε ωμά- για τις εκλογές και, επομένως, για τον επηρεασμό της αμερικανικής κοινής γνώμης. "Στις πολλές μορφές της τέχνης του ψεύδους που αναπτύχθηκαν στο παρελθόν, πρέπει τώρα να προσθέσουμε δύο πιο πρόσφατα είδη", γράφει. Οι δύο ομάδες που βρίσκονται στην αφετηρία αυτών των καινοτομιών είναι 1) "οι υπεύθυνοι δημοσίων σχέσεων στη διοίκηση, των οποίων τα ταλέντα προέρχονται απευθείας από τις εφευρέσεις της Μάντισον Άβενιου" - με άλλα λόγια, από τη διαφημιστική βιομηχανία, και 2) οι "ειδικοί στην επίλυση προβλημάτων·βγήκαν από τα πανεπιστήμια και τα διάφορα ερευνητικά ινστιτούτα για να μπουν στη διοίκηση, κάποιοι με γερά εφόδια στην ανάλυση συστημάτων και τη θεωρία παιγνίων, και έτοιμοι, όπως πίστευαν, να λύσουν κάθε "πρόβλημα" εξωτερικής πολιτικής".
Και στην ανάλυσή της για τον τρόπο διαχείρησης του πολέμου του Βιετνάμ από τις αμερικανικές αρχές ταυτίζεται εδώ με τον Γκύντερ Άντερς:
"Το να βασίσεις μία ολόκληρη πολιτική στην παρουσίαση μιας συγκεκριμένης εικόνας - να επιδιώκεις, όχι να κατακτήσεις τον κόσμο, αλλά να τον κερδίσεις σε μια μάχη στην οποία το διακύβευμα είναι "τα μυαλά των ανθρώπων" - αυτό είναι κάτι καινούργιο σε αυτόν τον τεράστιο κύμα ανθρώπινης παραφροσύνης που έχει καταγράψει η ιστορία. [...]
Αυτό που προκαλεί έκπληξη είναι η θέρμη με την οποία δεκάδες "διανοούμενοι" έδωσαν την ενθουσιώδη υποστήριξή τους σε αυτό το εγχείρημα εστιασμένο στο φανταστικό, ίσως επειδή γοητεύτηκαν από την κλίμακα των διανοητικών ασκήσεων που φαινόταν να απαιτεί. Ας το επαναλάβουμε: για αυτούς τους ειδικούς στην επίλυση προβλημάτων, που ήταν συνηθισμένοι να μεταγράφουν τα στοιχεία της πραγματικότητας στην ψυχρή γλώσσα των αριθμών και των ποσοστών παντού όπου είναι δυνατόν, μπορεί να είναι εξίσου φυσικό να αγνοούν την τρομακτική, σιωπηλή δυστυχία που οι "λύσεις" τους - η "ειρήνευση" και οι μεταφορές πληθυσμών, η αποψίλωση των δασών, η χρήση ναπάλμ και βλημάτων κατά προσωπικού - προορίζονταν για έναν "φιλικό" λαό τον οποίο έπρεπε να "σώσουν", και για έναν "εχθρό" που, πριν του επιτεθούμε, δεν είχε ούτε την πρόθεση ούτε τη δύναμη να είναι εχθρικός απέναντί μας."
Σταματάω εδώ, γιατί φοβάμαι ότι θα παρασυρθώ και θα χαθώ μέσα στα γραπτά των αντιπάλων αυτού του πολέμου, τα οποία δεν γίνεται να τα παρακάμψεις παρότι βέβαια σπανίζουν. Υποθέτω ότι τα γραπτά της Άρεντ (για να μην αναφέρω και τα γραπτά του Ντεμπόρ) είναι ήδη ευρέως γνωστά. Κάποια του Γκύντερ Άντερς ήταν επίσης πολύ γνωστά. Όμως αυτή η τελευταία έκδοση αξίζει. Έχω σκόπιμα παραλείψει να αναφέρω τις συγκρίσεις - τον απόηχο - που μου προκάλεσε αυτή η ανάγνωση με τη γενοκτονία που είναι σε εξέλιξη στη Γάζα. Αλλά αν διαβάσετε αυτό το βιβλίο, το οποίο σας συνιστώ θερμά, θα κρίνετε από μόνοι σας.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ την αναφορά στο βιβλίο Είμαστε τα παιδιά της Marie Curie του Τσεχοσλοβάκου φιλοσόφου Vilém Flusser: Ανταπόδοση (επίθεσης)
