Η κυρίαρχη εικόνα του Προμηθέα είναι αυτή του μυθολογικού ήρωα δεμένου για χιλιάδες χρόνια στα βράχια του Καυκάσου, με έναν αετό να του τρώει το συκώτι κάθε πρωί. Αιτία η φωτιά, η πηγή ζωής, το δώρο του στο ανθρώπινο γένος. Στη μυθολογία, τη Βίβλο των αρχαίων, η αποστασία του Προμηθέα, που έκλεψε το πυρ από τους θεούς και το πρόσφερε στους ανθρώπους, κι έγινε έτσι ο μεγαλύτερος ευεργέτης τους, αναφέρεται ως ένα από τα πιο δημοφιλή της αποσπάσματα.
Ο Προμηθέας δεν είναι άνθρωπος ούτε θεός, είναι η εκπροσώπηση της συμπαντικής δύναμης, αυτός που θυσιάστηκε για τους ανθρώπους, ο μέγας πάσχων, αυτός που, μαζί με την Αθηνά, τη θεά της σοφίας, έπλασε τον άνθρωπο «κατ’ εικόνα του Θεού». Και δίνοντάς του το πυρ, τον σπινθήρα του νου, του χάρισε τις τέχνες, βγάζοντάς τον από την καθήλωση της ζωικής του φύσης, από τα έγκατα της γης, για να αντικρίσει το φως της γνώσης.
Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε γράφτηκε, ούτε αν ανήκε σε τριλογία, στην «Προμήθεια», ούτε ποια θέση κατείχε σε αυτήν, εφόσον συνέβαινε κάτι τέτοιο. Διαφέρει από κάθε άλλο έργο του Αισχύλου.
Τιτάνας άγριος, από αυτούς που τεμάχισαν και έφαγαν το σώμα του Διόνυσου Ζαγρέα, φέρει μέσα του τη θεία δύναμη, Τιτάνας συμπονετικός, προσφέρει τη δύναμή του στους ανθρώπους για να τους αφυπνίσει, να τους καθοδηγήσει πέρα από έναν κόσμο ενστίκτων, παρακούοντας τον Δία.
Η ανυπακοή του είναι μια πράξη υπεύθυνη και συνειδητή που τους χάρισε την αιωνιότητα, καθώς βρήκαν τον τρόπο να καλλιεργήσουν τη γη, τις τέχνες και τις επιστήμες, εξασφαλίζοντας την επιβίωση, την πνευματική ανάπτυξη και τη θέση που τους αρμόζει στη δημιουργία του κόσμου, άρχισαν να κατανοούν τους νόμους του σύμπαντος και μέσα από την πνευματικότητα ήρθαν σε επαφή με το θείο.
«Οι άνθρωποι, ενώ προηγουμένως ήταν “νήπιοι”, εκείνος τους κατέστησε νοήμονες και ενώ πρώτα έβλεπαν, δηλαδή διέθεταν την αίσθηση της όρασης, έβλεπαν μάταια. Ζούσαν όλη τη ζωή τους όμοια με μορφές ονείρων, τυχαία, ανακατεύοντας τα πράγματα όπως να ’ναι. Δεν είχαν προσήλια πλινθόχτιστα σπίτια, ούτε κατείχαν την ξυλουργική. Ζούσαν χωμένοι σε σπηλιές, σαν μυρμήγκια Δεν διέθεταν κανένα σίγουρο σημάδι για τις εποχές. Έπρατταν χωρίς κρίση» γράφει ο Αισχύλος, που εμπνέεται από τον μύθο του Προμηθέα για να γράψει τον Προμηθέα Δεσμώτη, τη μόνη σωζόμενη τραγωδία στην οποία κανένας από τους χαρακτήρες δεν είναι κοινός θνητός, ένα έργο που διαφέρει αισθητά από τα υπόλοιπα, που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας, και από πολλούς μελετητές θεωρείται ψευδεπίγραφο.
Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε γράφτηκε, ούτε αν ανήκε σε τριλογία, στην «Προμήθεια», ούτε ποια θέση κατείχε σε αυτήν, εφόσον συνέβαινε κάτι τέτοιο. Διαφέρει από κάθε άλλο έργο του Αισχύλου.
Το έργο του Αισχύλου ξεκινά με το Κράτος, τη Βία και τον απρόθυμο Ήφαιστο να οδηγούν τον Προμηθέα σε ένα έρημο μέρος της Σκυθίας και να τον δένουν πάνω σ᾽ έναν βράχο ως τιμωρία για την κλοπή της φωτιάς από τους θεούς και την απόδοσή τους στους ανθρώπους. Σε αυτόν τον τόπο μαρτυρίου φτάνουν οι Ωκεανίδες, ο Ωκεανός, που επιχειρεί να κάνει τον Προμηθέα να αλλάξει στάση, και η Ιώ, η κόρη του βασιλιά του Άργους, που, μεταμορφωμένη σε αγελάδα, περιπλανιέται ασταμάτητα, κυνηγημένη απ’ τη μύγα που έστειλε η Ήρα για να την τιμωρήσει για τον έρωτα που ενέπνευσε στον Δία.
Από τις επτά τραγωδίες του αισχυλικού corpus που μπορούμε να διαβάσουμε σήμερα στην αυθεντική τους μορφή, οι όροι «διδάσκω» και «μανθάνω» εμφανίζονται συχνότερα στον Προμηθέα Δεσμώτη. Μέσα σε δέκα στίχους συνοψίζεται όχι μόνο ο σκοπός του έργου αλλά, με τον Προμηθέα στον ρόλο του δασκάλου-αφηγητή, μας αποκαλύπτεται η δική του ευεργεσία στο ανθρώπινο γένος, o τρόπος που ευνόησε τον άνθρωπο.
Στο δεύτερο επεισόδιο, το μοναδικό αρχαίας τραγωδίας στη διάρκεια του οποίου δεν εμφανίζεται και δεν αποχωρεί κάποιο πρόσωπο, απευθυνόμενος στον χορό των Ωκεανίδων, μιλά για τις καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη του ανθρώπου εφευρέσεις του. Αναφέρει την αρχιτεκτονική και την ξυλουργική, τη μετεωρολογία και την αστρονομία, την επινόηση των αριθμών και της γραφής, την εξημέρωση και τη ζέψη των ζώων, τη ναυσιπλοΐα, την ιατρική, την πρόγνωση του μέλλοντος και τη μεταλλουργία.
Με κυρίαρχη τη σύγκρουση του Προμηθέα με τον Δία, ο Αισχύλος αναδεικνύει έναν δεύτερο άξονα συγκρούσεων, εμπλουτίζοντας τα επίπεδα του έργου, με την αντίδραση στην εξουσία να φέρνει σε πρώτο πλάνο το μήνυμα για την εξέλιξη του ανθρώπου μέσω της κατάκτησης της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και του αμοιβαίου σεβασμού.
Φανερώνεται ότι το πεδίο των συγκρούσεων είναι το εφαλτήριο της καλλιέργειας και της αφύπνισης, ο Προμηθέας δεν διστάζει να συγκρουστεί με τα όργανα του Δία, το Κράτος, τη Βία, τον Ήφαιστο και τον Ερμή, ενώ η Ιώ και οι Ωκεανίδες βρίσκουν δύναμη να συγκρουστούν με τον πατέρα των θεών.
Ο Προμηθέας Δεσμώτης, η τραγωδία του Αισχύλου για τον δάσκαλο και επαναστάτη που δίνει ένα μάθημα στο γένος των ανθρώπων, ώστε να εκμεταλλευτούν τη γνώση και να αποκτήσουν επίγνωση, κριτική σκέψη και πάθος για την ελευθερία και την αυτονομία τους ανεβαίνει στην Επίδαυρο από τις 20 έως τις 22 Αυγούστου σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη.
Στη δεύτερη εμφάνισή του στην Επίδαυρο, ο Άρης Μπινιάρης, αντλώντας πληροφορίες από τη ρυθμικότητα του κειμένου, συνεχίζει την έρευνά του πάνω στην αρχαία τραγωδία, με τους ηθοποιούς να μεταβολίζουν σε θεατρική δράση τον ήχο και τον ρυθμό του ποιητικού λόγου μέσω του σώματος και της φωνής. Mέσα από ένα παλλόμενο και ζωντανό ηχητικό περιβάλλον αναδεικνύονται τα πρόσωπα μιας παλιάς, μα πάντα επίκαιρης ιστορίας με ένα διαχρονικό σύμβολο αντίστασης.
«Στην ερημιά της πέτρινης Σκυθίας αποφασίζει ο Δίας να εξορίσει και να καθηλώσει τον Προμηθέα. Κι ενώ ο απροσπέλαστος αυτός τόπος αποτελεί για τον πρώτο έναν χώρο τιμωρίας και διαπόμπευσης, για τον Προμηθέα αποτελεί μια πλατφόρμα εκκίνησης ενός σπάνιου και φλογερού οραματισμού. Μέσα από λόγια πύρινα, προφητικά, άλλοτε αιχμηρά και άλλοτε γεμάτα συμπόνια, μας καλεί να έρθουμε σε επαφή με μια πηγή υπαρξιακής καταγγελίας, ικανής να ανατρέψει οποιαδήποτε ισχύουσα τυραννίδα και να την αμφισβητήσει συθέμελα ως θεόθεν δεδομένη» λέει ο σκηνοθέτης του έργου Άρης Μπινιάρης.
«Οραματίζεται την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου και τον ολικό απεγκλωβισμό του απ’ ό,τι ηγεμονεύει στυγερά την εξέλιξη και χειραφέτησή του. Ως πάσχων θεός-προφήτης ορθώνεται εκτεθειμένος εκεί που κορυφώνεται η σκληρότητα και η αδιαλλαξία του Δία, εκεί που κορυφώνεται η σκληρότητα και η αδιαλλαξία των νέων κρατούντων αρχόντων απέναντι σε όποιον τολμήσει να αντιταχθεί στις αποφάσεις της ηγεμονίας τους.
Ως φορέας μιας άγρυπνης ψυχικής διέγερσης, που δεν καταλαγιάζει και δεν σβήνει, μα διαρκώς αυτοαναφλέγεται, ο ήρωας προκαλεί τα αντανακλαστικά μιας αφύπνισης. Στα πύρινα κελεύσματα του θεού-προφήτη ο Δίας προτάσσει αμείλικτα, διά των αντιπροσώπων του, άλλοτε την τυφλή υπακοή στις αποφάσεις του άλλοτε την καταναγκαστική συστράτευση στους δόλιους σκοπούς του.
Ο Προμηθέας αντιστέκεται ως φορέας μιας τελεσφόρας ενόρασης, ως κομιστής ενός ελπιδοφόρου οραματισμού. Μας καλεί να αναζητήσουμε τον ψυχικά πυρακτωμένο λόγο του στον τόπο της καθήλωσης και να αφουγκραστούμε τους λογισμούς του, να αναρωτηθούμε πού οδηγεί ο μόχθος για αλλαγή όταν πληρώνεται με τόσο βαριά ποινή, να συνειδητοποιήσουμε σταδιακά τον καιροσκοπισμό και τους αυθαίρετους βρυχηθμούς της εξουσίας και να συντονιστούμε, τέλος, με τους σπασμούς της τραγικής μοίρας του ανθρώπου που, ως αναλώσιμο σώμα, γίνεται βορά για τους αιμοβόρους πόθους των τυράννων.
Μετά από αυτήν τη σειρά των κλιμακούμενων συνειδητοποιήσεων έρχεται η πιο σημαντική στιγμή: η τελική πτώση του Προμηθέα στα Τάρταρα όχι μόνο επεκτείνει τη σύγκρουση αλλά διεγείρει ακατάπαυστα και κλιμακώνει αποκαλυπτικά την αντίθεση του αλύγιστου προφήτη με τον στυγνό και αδιάλλακτο τύραννο.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, ό,τι αποτελεί για τον Δια μέσο πίεσης και βασανισμού, ο Προμηθέας το μετουσιώνει, μέσα από την αντοχή του στο μαρτύριο, σε απειλητική προειδοποίηση προς τον Δία πως: “Θα ’ρθει μια μέρα που ο μέγας τύραννος θα πέσει και θα λουφάξει σα δαρμένο σκυλί...”».
Συντελεστές
Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας
Σκηνοθεσία: Άρης Μπινιάρης
Μουσική Σύνθεση: Φώτης Σιώτας
Σκηνικά: Μαγδαληνή Αυγερινού
Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα
Σχεδιασμός φωτισμών: Αλέκος Αναστασίου
Επιμέλεια κίνησης - Χορογραφίες: Εύη Οικονόμου
Σύμβουλος δραματουργίας: Έλενα Τριανταφυλλοπούλου
Μετρική ανάλυση πρωτοτύπου: Καίτη Διαμαντάκου
Επιστημονική συνεργάτις: Κατερίνα Διακουμοπούλου
Βοηθός σκηνοθέτη: Δώρα Ξαγοράρη
Βοηθός σκηνογράφου: Ξένια Παπατριανταφύλλου
Βοηθός ενδυματολόγου: Αλέξανδρος Γαρνάβος
Βοηθός φωτιστή: Ναυσικά Χριστοδουλάκου
Ειδικές κατασκευές – Γλυπτική: Εργαστήριο Δήμητρα Καίσαρη
Επιμέλεια μακιγιάζ: Εύη Ζαφειροπούλου
Παραγωγή: Θέατρο Πορεία, Συμπαραγωγή: ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης
Παίζουν: Γιάννης Στάνκογλου, Άρης Μπινιάρης, Κωνσταντίνος Γεωργαλής, Δαυίδ Μαλτέζε, Αλέκος Συσσοβίτης, Ηρώ Μπέζου, Ιωάννης Παπαζήσης
Χορός: Αντριάνα Αντρέοβιτς, Δήμητρα Βήτα, Φιόνα Γεωργιάδη, Κατερίνα Δημάτη, Γρηγορία Μεθενίτη, Νάνσυ Μπούκλη, Δώρα Ξαγοράρη, Λεωνή Ξεροβάσιλα, Αλεξία Σαπρανίδου
Μουσικός επί σκηνής: Νίκος Παπαϊωάννου
Περιοδεία
Φίλιπποι (Καβάλα), 20-21/7
Αλεξανδρούπολη, 22/7
Ιωάννινα, 24/7
Θέατρο Δάσους, (Θεσσαλονίκη) 27-28/7
Βόλος, 29/7
Λάρισα, 30/7
Δελφοί, 31/7
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 20-21-22/8 (στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου)
Aρχαία Ηλιδα, 24/8
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
