Βασίλης Κολώνας
Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών
Εικονογραφία της συνοικίας των εξοχών (1885 - 1912)
Βασίλης Κολώνας
"Η συνοικία των Εξοχών δεν είναι μόνο τα κτίρια και η εικόνα τους, αλλά και οι άνθρωποι της"
Θυμάμαι στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μαθητής του δημοτικού ακόμη, να πηγαίνω από το σπίτι μου στο σινεμά "Απόλλων" και στο δρόμο να βλέπω όλα αυτά τα υπέροχα σπίτια, τα οποία βέβαια θαύμαζα κι από το μπαλκόνι μου, στον τρίτο όροφο μιας από τις πρώτες πολυκατοικίες της δεκαετίας του ’50.
Η ενασχόλησή μου με τη νεότερη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής της Θεσσαλονίκης άρχισε το 1978, όταν στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής είχα επιλέξει ως θέμα τη μελέτη ενός άγνωστου μέχρι τότε μνημείου - του παλαιού αρχαιολογικού μουσείου. Το Γενί Τζαμί υπήρξε το πρώτο κτίριο της συνοικίας των Εξοχών που ταυτίστηκε και χρονολογήθηκε.
Στη συνέχεια, το αυτοκρατορικό λύκειο, το στρατηγείο, ο μύλος Αλλατίνι, η συναγωγή Μπετ Σαούλ, η αρμενική εκκλησία και αρκετές επαύλεις της κεντρικής λεωφόρου, αφού συμπλήρωσαν την εργογραφία του Βιταλιάνο Ποζέλλι που εκδόθηκε το 1980 με τη συνεργασία της Λένας Παπαματθαιάκη, στάθηκαν σημεία εκκίνησης μιας μακρόχρονης έρευνας για την ανασύσταση της εικόνας της συνοικίας των Εξοχών. Της εικόνας που έβλεπα να χάνεται ζώντας και μεγαλώνοντας στη Βασιλίσσης Όλγας, συχνά σκεπτόμενος τι θα μπορούσα να κάνω για να την κρατήσω ζωντανή παρά τις συνεχείς κατεδαφίσεις της αντιπαροχής.
Όταν κατέθετα τη διδακτορική μου διατριβή το φθινόπωρο του 1991, αν και γνώριζα ότι ήταν μια άγνωστη επιστημονική περιοχή για τα ελληνικά πανεπιστημιακά δεδομένα της εποχής, δεν φανταζόμουν ότι η ομότιτλη έκδοση που πρωτοκυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2014 θα είχε τόσο μεγάλη αποδοχή κι επιτυχία.
Απόπειρες έκδοσης της διατριβής είχαν υπάρξει αρκετές στο παρελθόν, αλλά πάντοτε πίστευα ότι δεν ήταν η κατάλληλη στιγμή καθώς προέκυπταν νέα στοιχεία που οδηγούσαν στην εκάστοτε επικαιροποίησή της. Παλαιότερα έντυπα που ήρθαν στο φως, διδακτορικές διατριβές για την κοινωνική και οικονομική ιστορία της πόλης που υποστηρίχθηκαν στο μεταξύ σε ξένα πανεπιστήμια, ιδιωτικές συλλογές φωτογραφιών και σχεδίων άγνωστων μέχρι τότε και η δυνατότητα πρόσβασης στα Οθωμανικά Πρωθυπουργικά Αρχεία της περιόδου στην Κωνσταντινούπολη οδήγησαν σε μία νέα ερμηνεία της εικονογραφίας της συνοικίας και της αρχιτεκτονικής της.
Ήδη από την αρχή της έρευνας, η προσφυγή στα φορολογικά κατάστιχα του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας είχαν επιτρέψει, μεταξύ άλλων, την ακριβή χρονολόγηση των κτιρίων και την ταυτοποίηση του πρώτου ιδιοκτήτη. Στη συνέχεια, μελετώντας επί σειρά ετών στα Πρωθυπουργικά Αρχεία της Τουρκίας δεν πίστευα ότι, εκτός των ήδη γνωστών χαρτών και σχεδιαγραμμάτων για τις πολεοδομικές επεμβάσεις στην πόλη, θα έβρισκα νέα στοιχεία για κτίρια της Θεσσαλονίκης. Μια λεπτομερής έρευνα όμως σε φακέλους οι οποίοι εκ πρώτης όψεως δεν έδειχνε να περιέχουν σχέδια, έφερε στο φως άγνωστο υλικό για κτίρια ήδη ταυτισμένα και δημοσιευμένα, αλλά και για κτίρια άγνωστα έως τότε, τουλάχιστον ως προς την αρχιτεκτονική τους ταυτότητα, μη υλοποιημένα στο μεγαλύτερο μέρος τους.
Την έρευνα στην Τουρκία συμπλήρωσαν οι φωτογραφίες της συλλογής του Αβδούλ Χαμίτ Β΄ που υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης και σήμερα είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο.
Αυτή η μακρόχρονη επιτόπια έρευνα στην Κωνσταντινούπολη κατά την τελευταία εικοσαετία για τους Έλληνες αρχιτέκτονες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε κι ένα άλλο "παράπλευρο όφελος", τη γνωριμία μου με απογόνους επιφανών οικογενειών της μουσουλμανικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης όπως, μεταξύ άλλων, του βουλευτή Ραχμή μπέη, μετέπειτα νομάρχη Σμύρνης και ιδιαίτερα της οικογένειας του Χουλουσή μπέη, ενός από τους τελευταίους δημάρχους της πόλης, οι οποίοι προσέφεραν αμέριστη συμπαράσταση στις έρευνές μου όλα αυτά τα χρόνια.
Νιώθω ιδιαίτερα ευτυχής για τη Γ΄ έκδοση της μελέτης μου Η Θεσσαλονίκη εκτός των Τειχών. Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885-1912) [University Studio Press, 2022] και ιδιαίτερα για την ευκαιρία που μου δόθηκε να προσθέσω νέα στοιχεία που ήρθαν στο φως την τελευταία τετραετία, κυρίως, μετά από τη συστηματική αποδελτίωση της γαλλόφωνης εφημερίδας της πόλης Journal de Salonique, ιδιαίτερα σημαντικής για την κοινωνική και οικονομική ζωή της πόλης.
Επίσης να εμπλουτίσω την εικονογράφηση του βιβλίου, είτε αντικαθιστώντας κάποιες εικόνες με αντίστοιχες καλύτερης ευκρίνειας είτε προσθέτοντας νέες που εντοπίσθηκαν στο μεταξύ. Σημαντική συμβολή στον εμπλουτισμό της εικονογράφησης αποτέλεσαν οι νέες βελτιωμένες εκτυπώσεις της συλλογής φωτογραφιών του Αβδούλ Χαμίτ Β΄ (Πανεπιστήμιο Κωνσταντινούπολης) και τα σχέδια αποτύπωσης κτιρίων της συνοικίας των Εξοχών που πραγματοποιήθηκαν το 1969 από φοιτητές του Α.Π.Θ. στο πλαίσιο του μαθήματος Μορφολογίας-Ρυθμολογίας (καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος), τα περισσότερα από τα οποία δημοσιεύονται για πρώτη φορά.
Ίσως η έκδοση αυτή αποτελέσει ένα νέο σημείο εκκίνησης για περαιτέρω έρευνα σε νέα, ιδιωτικά κυρίως, αρχεία για τη συμπλήρωση του γοητευτικού παζλ της συνοικίας που χάθηκε και της εξέλιξής της μετά το 1912. Ελπίζω επίσης ν’ αποτελέσει ισχυρό κίνητρο για παράλληλες αναγνώσεις της συνοικίας από συγγενείς επιστημονικούς κλάδους, όπως η οικονομική και κοινωνική ιστορία, η κοινωνική ανθρωπολογία κ.ά.
Γιατί πάντα πίστευα ότι η συνοικία των Εξοχών δεν είναι μόνο τα κτίρια και η εικόνα τους, αλλά και οι άνθρωποί της.
Σήμερα η εικόνα της συνοικίας είναι αποσπασματική. O κεντρικός δρόμος ως ενιαίος χώρος δεν υπάρχει; οι όψεις του δεν ορίζουν καμιά ιστορική συνέχεια στο αστικό τοπίο. Στη Βασιλίσσης Όλγας οι επαύλεις, άλλες έρημες, άλλες αναστηλωμένες, αλλάζουν χρήσεις και σύμβολα…
Βασίλης Κολώνας
Καθηγητής ιστορίας της αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Βασίλης Κολώνας, Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885-1912). Γ΄ έκδοση επικαιροποιημένη. Εκδ. University Studio Press, 2022
Η τρίτη έκδοση της μελέτης του Βασίλη Κολώνα επι βεβαιώνει την ήδη πετυχημένη πορεία του βιβλίου. Δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να προσθέσει νέα στοιχεία που έφερε στο φως η συστηματική αποδελτίωση της γαλλόφωνης εφημερίδας Journal de Salonique. Το κείμενο επικαιροποιήθηκε και η εικονογράφηση εμπλουτίστηκε είτε με την αντικατάσταση εικόνων καλύτερης ευκρίνειας (συλλογή φωτογραφιών του Παν/μίου Κωνσταντινούπολης), είτε με την προσθήκη νέων που εντοπίσθηκαν στο μεταξύ σε ιδιωτικά και δημόσια αρχεία (Γαλλία, Ιταλία) ή αγοράστηκαν σε δημοπρασίες. Ως βασικοί στόχοι της έρευνας είχαν οριστεί εξαρχής η αναζήτηση του τρόπου σχηματισμού της νέας συνοικίας, μιας "νέας" πόλης στη μετάβασή της από την παράδοση στη νεωτερικότητα, και ο προσδιορισμός της εικόνας της μέσα από σπάνιο και ανέκδοτο φωτογραφικό υλικό που αναδεικνύει την ιστορική, τυπολογική και μορφολογική ταυτότητα των κτιρίων της. Παλαιές αλλά και σύγχρονες λήψεις από επαύλεις, σχολεία, εργοστάσια, θρησκευτικά και διοικητικά κτίρια αναδεικνύουν τον εκσυγχρονισμό του αστικού χώρου, στην πρώτη εκτός των τειχών επέκταση της Θεσσαλονίκης. Η έρευνα σε άγνωστες πηγές, σε κρατικά αρχεία, ιδιωτικές συλλογές και μουσεία έφερε στο φως στοιχεία για την εθνοτική και κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού της καθώς και την αρχιτεκτονική των κτιρίων της, σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει τη χαμένη εικόνα μιας συνοικίας αυτόνομης, μοντέρνας, γοητευτικής.
Τη μέχρι σήμερα πορεία του βιβλίου πλαισίωσαν με τον καλύτερο τρόπο η ομότιτλη έκθεση που φιλοξενήθηκε τον Απρίλιο του 2016 στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης στη Θεσσαλονίκη, και η παραγωγή ταινίας ντοκιμαντέρ για τη Συνοικία των Εξοχών με πρωτοβουλία της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρημα τιών Βορείου Ελλάδος.
University Studio Press
