Ο πόλεμος μέσα στην οικογένεια
Victoria Vanneau, La paix des ménages. Ιστορικό συζυγικής βίας. 19ος-20ος αι., εκδ. Anamosa, Paris, 2016
Jean-François Laé
En attendant Nadeau - 03.02.2023
Μπροστά στα μάτια μας, κάθε εβδομάδα, η εξέγερση του #MeToo αποκαλύπτει αμέτρητες περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας. Κάτω από το πέπλο, εμφανίζεται μία αφόρητη πραγματικότητα: τι συνέβαινε όμως πριν; Πώς μπόρεσε μια τέτοια βία να ξεφύγει από τις ποινικές κυρώσεις για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα; Ο ρόλος του ποινικού κώδικα δεν είναι να διαφυλάττει τη σωματική ακεραιότητα των σωμάτων ανά πάσα στιγμή και παντού; Για το βιβλίο της Histoire des violences conjugales, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2016, η Victoria Vanneau εξέτασε 252 φακέλους από τα κακουργιοδικεία και τα πλημμελειοδικεία του Παρισιού και της Seine-et-Oise μεταξύ 1800 και 1940, προκειμένου να καταρτίσει έναν κατάλογο των νομικών εννοιών που σκαρφίζονταν οι δικαστές, αντιμέτωποι με τα μαχόμενα σώματα, τη βία κατά γονέων και τις κακοποιήσεις συγγενών, για να απαλειφθεί τελικά η σκληρή αγριότητα του θεσμού της οικογένειας.
Το "βίαιο γεγονός" είναι αναμφίβολα μια από τις πρώτες ύλες του ιστορικού, του κοινωνιολόγου και του νομικού. Αλλά τι συνέβη εκείνη τη στιγμή, αναρωτιούνται με μια φωνή, και πώς να ονομαστεί αυτή η πράξη; Και τότε παρουσιάζουν μια μαρτυρία ή ένα απόσπασμα από μια αφήγηση, μια αστυνομική έκθεση ή ένα προσωπικό ημερολόγιο, μία έκθεση ή μια ιστορία ζωής, μια απλή πληροφορία ή μια κατάθεση. Αλλά αυτή τη φορά, ο νόμος οδηγείται αλλού.
Ανακαλύπτουμε ένα πρώτο δεδομένο σε αυτή την ιστορία. Ο νόμος συλλαμβάνει το σώμα χωρίς ποτέ να το κατονομάσει. Περιστρέφεται γύρω από τα επιτηρούμενα και υποταγμένα σώματα της συγγένειας, κατανομάζει τα δεσμά χωρίς να τα υπερβαίνει. Οι κώδικες μπορεί να περιστρέφονται γύρω από το σώμα, να γοητεύονται από τα μυστικά του, αλλά αποφεύγουν προσεκτικά να το ορίζουν άμεσα: όχι σεξουαλικότητα αλλά ίχνη στο κρεβάτι, όχι θάνατος αλλά "απουσίες", όχι πεινασμένο σώμα αλλά ανάγκη να τραφεί, όχι "προφανής μέθη" αλλά "απώλεια συνείδησης" που οδηγεί στο έγκλημα, όχι πόνος αλλά "ηθική βλάβη", όχι παιδοκτονία αλλά "εξαφάνιση πτώματος", όχι έκτρωση αλλά νεκρογέννητο παιδί...
Καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η νομική επιστήμη εξέταζε τα πάντα προβάλλοντας αντιστάσεις: πώς θα μπορούσε κανείς να είναι σίγουρος ότι τα χτυπήματα είχαν όντως δοθεί, με ποια τραυματική κατάληξη και ποιος είχε δει τι; Οι μαρτυρίες εξακολουθούν να μην επαρκούν- πάντα χρειάζονται περισσότερες, και όλα συνηγορούν στο να μην απαγγέλλεται κατηγορία. Η απόδοση νομικών ιδιοτήτων στη βιαιότητα ενός συζύγου προσκρούει διαρκώς πάνω σε εννοιολογικούς σκοπέλους: "επίθεση και σωματική βλάβη" ή "απόπειρα δολοφονίας"; Και μήπως επρόκειτο για "δολοφονία", αν λάβουμε υπόψη την πρόθεση του συζύγου, ανεξάρτητα από τις συνέπειες των χτυπημάτων;
Το βιβλίο σκιαγραφεί έτσι αυτή τη μακρά παράδοση του δικαίου, της νομολογίας και των προβληματισμών της γαλλικής δικαιοσύνης κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα, η οποία χρησιμοποιεί ένα ολόκληρο εννοιολογικό οπλοστάσιο και μια αναλυτική μέθοδο για να κρατήσει σε απόσταση την "περιγραφή" αυτού που συνέβη, προκειμένου να το κοσκινίσει μέσα από τα περίφημα "συστατικά στοιχεία του αδικήματος" και την "πρόθεση που οδήγησε σε αυτό το γεγονός, και η οποία καθορίζει την ηθική του". Με άλλα λόγια, το βίαιο γεγονός στο δίκαιο είναι αποσυνδεδεμένο από τη βία που περιγράφεται στην εθνογραφία ή την ιστορική ανάλυση των αρχείων. Μόνο η εφαρμογή μιας λεπτόλογης νομικής περιπτωσιολογίας θα επιτρέψει την είσοδο του γεγονότος στη δικαστική σφαίρα.
Ωστόσο, αν ξέρουμε να διαβάζουμε ανάμεσα στις γραμμές, μια παράξενη νομολογιακή ιστορία προβάλλει μέσα από το La paix des ménages - αντί για την "ειρήνη των νοικοκυριών" θα ήταν ίσως καλύτερα να λέγαμε "ο πόλεμος των οικογενειών"! Μια συναρπαστική ιστορία που μας μιλάει έμμεσα για τις εκρήξεις του ανθρώπου κατά τη γέννηση ή το γάμο, τη σχέση γονέα και τέκνου και την κληρονομιά, στο πλαίσιο των οποίων τα χτυπήματα και οι βιαιότητες αφθονούν... Στη συνέχεια ανακαλύπτουμε μια ολόκληρη γλώσσα που αποφεύγει το σώμα, ενώ προσκρούει σε αυτό το ίδιο: η εγκυμοσύνη, η μέθη, το χέρι που σηκώνεται, ο τοκετός, η στέρηση της φροντίδας, η πείνα, η εγκατάλειψη του παιδιού, η παράξενη πτώση από τις σκάλες, η τιμωρία, και φυσικά η δολοφονία, η δηλητηρίαση. Εν ολίγοις, μια ολόκληρη αντίληψη για το σώμα ως εμπόδιο για τη ζωή. Ο άντρας μόλις απέκτησε παιδί με μια γυναίκα άλλη από τη δική του, αλλά απομακρύνεται σιωπηλά, αφού η αναζήτηση πατρότητας απαγορεύεται. Αυτή η ιστορία έχει επαναληφθεί χίλιες φορές. Και τότε εφευρίσκεται η "ζημία της αποπλάνησης" της εγκαταλελειμμένης γυναίκας για να αναγνωριστεί το παιδί κάτω από το σεντόνι της πατρότητας.
'Οπως και να το δούμε, το σώμα είναι το μόνιμο εμπόδιο στις δικαστικές "υποθέσεις". Είτε πρόκειται για σωφρονισμό, είτε για αξιοπρέπεια, για ευθύνη απέναντι στον εαυτό μας ή για ηθικό κίνδυνο, για αποπλανητική απαγωγή ή για απώλεια ευκαιρίας, για προσβολή της δημοσίας αιδούς ή για ανθρωποκτονία, η νομολογία αφηγείται μαζικά τα χτυπήματα και τη βία. Αυτό που πέτυχε η νομική επιστήμη καθ' όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα είναι να επεκτείνει την παρατήρηση της ιδιωτικής ζωής, να δημιουργήσει ένα εργαλείο για την εξέταση της οικογένειας στις πιο οικείες πτυχές της: το ξεχωριστό υπνοδωμάτιο, ένα πιο αγαπημένο παιδί, μια μεταδοτική ασθένεια, ένας πανταχού παρών πατριός, ένα ανοιχτό γράμμα, ιδιαίτερες φιλίες, οικογενειακοί τσακωμοί ή ασύμβατες συναισθηματικές διαθέσεις, διαμάχες που, στο σύνολό τους, σχηματίζουν αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε οικογενειακές παρανομίες, δηλαδή μια κουλτούρα υπερβολής που συναντάμε στις "τυραννίες της ιδιωτικότητας", για να χρησιμοποιήσουμε τον εύστοχο τίτλο του έργου του Richard Sennett.
Σε αυτό το εγχείρημα για μία ιστορία της συζυγικής βίας, η Victoria Vanneau παραθέτει πολυάριθμα αποσπάσματα όπου το σώμα ξεπροβάλλει μέσα από το γεγονός, μια περιπέτεια του ατόμου ενταγμένη στο παιχνίδι της πολιτικής δραματοποίησης. Είτε αγκαλιάζονται είτε χτυπιούνται, είτε δίνουν χάδια, είτε δίνουν μπουνιές, τα σώματα ζωντανεύουν και τροφοδοτούν τη σκέψη, με αποτέλεσμα το γεγονός να είναι πάντα σωματικό, κοινωνικό και πολιτικό.
Γι' αυτό, είναι λίγο κρίμα που το σύμπλεγμα αυτό δεν τονίζεται στην ανάλυση. Ο νόμος αντιμετωπίζει το χτυπημένο σώμα ως μια τοπογραφική επιφάνεια, όπως μας υπενθυμίζει ο Michel de Certeau, ένα είδος ξεκοκαλίσματος, την ώρα που οι γυναίκες φωνάζουν στο δρόμο: "Βιασμός! Με άλλα λόγια, πώς πραγματοποιείται αυτή η αργή ιζηματοποίηση των α-νομικών τρόπων σκέψης για τη βία που διατρέχει τη σημερινή μας επικαιρότητα; Επειδή, πράγματι, το ύψος των σύγχρονων κραυγών είναι αυτό που κάνει τη νομική σκέψη να κλυδωνίζεται. Είναι τα ξεσπάσματα των μη νομικών επιδραστικών συμπεριφορών, τα σωματίδια του αφόρητου που ταρακουνούν το δίκαιο και το αναγκάζουν να δει τα πράγματα διαφορετικά: "Μα τι συνέβη;"
Το μαρτυρά η επικαιρότητα. Τα επακόλουθα του κινήματος #MeToo μας δείχνουν σε ποιο βαθμό μια νομική έννοια δεν είναι μια σταθερή οντότητα που προϋπάρχει στο δίκαιο, ούτε μια σύνταξη που καθορίζεται εκ των προτέρων από το δόγμα, αλλά το αποτέλεσμα μιας πάλης που ορίζει "τι είναι κακό" στις συμπεριφορές προκειμένου να αντιστραφεί η γλώσσα του χρέους και της ντροπής.
Έτσι, για να ονομάσουμε το ανείπωτο, ο όρος "γυναικοκτονία" χρησιμοποιείται πλέον μαζικά στην κοινωνία μας. Πώς μας επιβάλλεται; Πώς θα επιβληθεί στο νόμο μέχρι να γίνει νομική έννοια; Ο αγώνας πολλών φεμινιστριών για να χαρακτηριστούν "γυναικοκτονίες" τα "εγκλημάτα πάθους" είναι ένα μόνο παράδειγμα της δύναμης κρούσης της δημόσιας ευαισθησίας για την αλλαγή του νόμου. Πόσες αναρτημένες καταμετρήσεις του αριθμού των γυναικοκτονιών στις πόρτες μας θα χρειαστούν για να γίνει η γυναικοκτονία νομικά "αυτονόητη";
