Harvest
(Μέρος δεύτερο)
"'Ενα μεταφυσικό γουέστερν σε μία προ-καπιταλιστική 'Εδεμ"
Cahiers du Cinéma
Η νέα ταινία της Αθηνάς Ραχήλ Τσαγγάρη, μετά την ελληνική πρεμιέρα της στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, θα αρχίσει να προβάλλεται στους ευρωπαϊκούς κινηματογράφους τον προσεχή Μάη.
Alena Lodkina
Senses of Cinema - Ιανουάριος 2025
Η Alena Lodkina είναι Αυστραλή σκηνοθέτης ρωσικής καταγωγής. Έγραψε και σκηνοθέτησε τις ταινίες μεγάλου μήκους Strange Colours (2017) και Petrol (2022), οι οποίες έχουν προβληθεί στα φεστιβάλ της Βενετίας, του Λοκάρνο, του Σίδνεϊ, και στο τμήμα New Directors/New Films (MOMA).
Στα μέσα του περασμένου έτους ταξίδεψα από την Αυστραλία στα Δυτικά Χάιλαντς της Σκωτίας, ακριβώς στην άκρη του αρχιπελάγους των Εσωτερικών Εβρίδων, για να εργαστώ στην παραγωγή της τέταρτης μεγάλου μήκους ταινίας Harvest της Ελληνίδας σκηνοθέτιδας Αθηνάς Ραχήλ Τσαγγάρη, της πρώτης της στην αγγλική γλώσσα. Θα ήμουν βοηθός της σκηνοθέτιδας καθώς και βοηθός μοντέρ. Είχα θαυμάσει τη δουλειά της Αθηνάς από τότε που είχα δει το Attenberg (2010) στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σίδνεϊ ως φοιτήτρια, και τη γνώρισα λίγο μέσω της συμμετοχής μου στο Oxbelly Labs (ένα εργαστήριο ανάπτυξης σεναρίων που η Αθηνά βοήθησε να δημιουργηθεί) με το σενάριο της δεύτερης μεγάλου μήκους ταινίας μου Petrol.
Το Harvest διασκευάστηκε από την Αθηνά και τον παραγωγό Joslyn Barnes από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Άγγλου συγγραφέα Jim Crace. Η Αθηνά μίλησε για την ταινία ως ένα γουέστερν, που δεν διαδραματίζεται σε συγκεκριμένο τόπο ή χρόνο, όπου ένα χωριό που ζει με μια πατροπαράδοτη τάξη καταστρέφεται μέσα σε μια εβδομάδα, βυθίζεται στο χάος και την απελπισία, θυμίζοντας τους πίνακες του Μπρούγκελ. Η λέξη "χάος" έγινε ένα είδος ένδειξης για την κατανόηση του αιθέριου και πορώδους κόσμου του Harvest ("χάος" στα ελληνικά, που είναι και το όνομα της εταιρείας παραγωγής της Αθηνάς). Το χάος ήταν ιερό, μια έννοια που ενέπνεε σεβασμό και έδινε τροφή, μια από τις αρχές, τουλάχιστον για τη δική μου φαντασία, της παραγωγής που ξεδιπλώθηκε - γεμάτη ζωή, ρίσκο και εμπιστοσύνη, στο έλεος του καιρού.
Η Αθηνά και η παραγωγός Rebecca O'Brien έδωσαν μεγάλη σημασία στην εμπειρία της ταινίας πέρα από την ίδια την ταινία. Στην επιλογή των τοποθεσιών δώσαμε προσοχή στις βελανιδιές, τις σουρβιές, τα πλατάνια, τις οξιές, τις κολλιτσίδες, τις τσουκνίδες, τα γαϊδουράγκαθα. Η απολαυστική ομορφιά του φυσικού τοπίου, ο πλούτος των χρωμάτων που αλλάζουν με τις εποχές, οι λεπτές μεταβολές του φωτός και ο τρόπος που αλληλοεπιδρούσαν όλα αυτά με τα πρόσωπα των ηθοποιών - επαγγελματίες ηθοποιοί καθώς και ντόπιοι που έπαιζαν τους χωρικούς - καθόρισανν, ίσως, την απόφαση να γυριστεί η ταινία σε φιλμ. Το κριθάρι, η σίκαλη και το λινάρι φυτεύτηκαν για να συγκομιστούν στην ταινία- οι ντόπιοι αγρότες δίδαξαν τους ηθοποιούς πως να θερίζουν και να οργώνουν- οι τεχνίτες μοιράστηκαν τις γνώσεις τους στην κλωστική και την υφαντική.
Ένα χρόνο αργότερα, συνάντησα την Αθηνά στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης μετά την εκεί πρεμιέρα του Harvest, έχοντας δει για πρώτη φορά την τελική εκδοχή της ταινίας. Αυτό που ακολουθεί είναι μια συζήτηση που προέκυψε από την κοινή εμπειρία των γυρισμάτων, αλλά ήταν ταυτόχρονα μια ευκαιρία για μένα να θέσω στην Αθηνά ερωτήσεις που ίσως να μην είχα την ευκαιρία να κάνω κατά τη διάρκεια της όλης διαδικασίας.
[...] Έστησες τον παλιό κόσμο και μετά τον κατέστρεψες.
Ναι. Ήταν μια διαδικασία απογύμνωσης της γνώσης, της συναίσθησης - για να επιστρέψουμε σε μια αθώα, αμόλυντη στιγμή.
Σου φάνηκαν το μυθιστόρημα και η ταινία απαισιόδοξα ή μηδενιστικά; Προσωπικά δεν βλέπω την ταινία εντελώς έτσι. Υπάρχει ένα είδος μελαγχολίας σε αυτήν, αλλά δεν νομίζω ότι η ταινία είναι τελικά μια μηδενιστική ταινία.
Δεν είναι;
Παρά την απελπισία ή την αδυναμία των χαρακτήρων, η ταινία δεν έχει έναν θλιβερό τόνο. Είναι σαν ο τόνος να υπερισχύει της πλοκής. Υπάρχει ένα είδος υποσυνείδητου χώρου που νομίζω ότι η ταινία ανοίγει μέσα από εικόνες και κάτι που δεν περιγράφεται.
Το αρχικό μου ένστικτο ήταν η ταινία να μην διαδραματίζεται στην καταπράσινη αγγλική ύπαιθρο. Υπάρχει κάτι το σκληρό σε αυτό το τοπίο στη Δυτική Σκωτία. Επίσης, ως Ελληνίδα, ένιωσα μια άμεση συγγένεια με το τοπίο και τους ανθρώπους στο Argyllshire. Η παραγωγός μας Rebecca (Ο' Μπράιαν) είναι Σκωτσέζα. Ήταν ένας ανεκτίμητος οδηγός για μένα. Εεπίσης ήθελα να έχω ένα πανοραμικό οπτικό πεδίο 360 μοιρών επί τόπου. Ήθελα να γυρίσω αυτήν την ταινία σαν ένα ζωντανό μεσαιωνικό δράμα - να γυρίζω ολόκληρη τη σκηνή χωρίς διακοπή και να μπορώ να στρέφομαι προς όλες τις κατευθύνσεις. Δεν ήθελα να πολλαπλασιάσω τα οπτικά εφέ, και ούτε είχαμε την οικονομική δυνατότητα.
Κάθε φορά που κάνω μια ταινία, υπάρχει μια πολύ στενή σχέση με τον χώρο. Ο χώρος μπορεί να είναι ο πιο σημαντικός χαρακτήρας στις ταινίες μου. Δεν νομίζω ότι η το Harvest θα μπορούσε να είχε γίνει χωρίς να επικοινωνεί με τη γη. Αυτή η γη δεν είχε καλλιεργηθεί από την εποχή που διαδραματίζεται περίπου το μυθιστόρημα, την εποχή του Νόμου περί Περιφράξεων ή των Σκωτσέζικων Εκκαθαρίσεων. Υπήρχε μια τελετουργική χειρονομία στην αναζήτηση και εύρεση των σπόρων κριθαριού και λιναριού, στη σπορά τους και στη συνέχεια στη συγκομιδή. Μαθαίναμε και συνεργαζόμασταν με τους ανθρώπους που ζουν στην περιοχή, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εκδιωχθεί από αυτή τη γη. Αυτός ο κύκλος ήταν εξίσου σημαντικός με την ιστορία της ίδιας της ταινίας.
Είναι μια ταινία για την έξωση και την εκμετάλλευση, αλλά αφορά επίσης το πώς οι κοινότητες προσαρμόζονται...
...ή δεν προσαρμόζονται, και αποδεκατίζονται επειδή δεν αντιδρούν ή δεν μπορούν να αντισταθούν. Οι χωρικοί δεν διασώζουν τις αιχμάλωτες γυναίκες, δεν οργανώνονται για να υπερασπιστούν τη γη τους. Αναγκάζονται να φύγουν.
Και όμως, νομίζω ότι στις γυναίκες δόθηκε αρκετά περισσότερη δράση και δύναμη στην ταινία παρά στο μυθιστόρημα. Οι γυναίκες απολαμβάνουν την απελευθέρωση στο τέλος, πάνω στα άλογά τους.
Ναι, αυτό είναι κάτι που η Joslyn και εγώ θεωρήσαμε σημαντικό, ότι οι γυναίκες δεν θυματοποιήθηκαν. Η δική τους αντίσταση είναι στοιχειώδης, αλλά τουλάχιστον υπερασπίζονται τον εαυτό τους και η μία την άλλη. Η Mistress Beldam, ο αποδιοπομπαίος τράγος-outsider, στο τέλος γίνεται ο πιο καταλυτικός χαρακτήρας.
Δούλεψες με τον Caleb, τον Ian Hassett, τον Lexx και τον σχεδιαστή ήχου της ταινίας Nicolas Becker για τη μουσική επένδυση. Πώς προέκυψε αυτή η συνεργασία; Και ποια είναι η σχέση μεταξύ της μουσικής και του ηχητικού σχεδιασμού; Και πάλι, ο ρόλος του τόπου είναι σημαντικός εδώ.
Υπήρξε ένα στοιχείο εμβύθισης στη διαδικασία μας. Προσπαθούσα να καταλάβω ποια θα ήταν η μουσική επένδυση και μιλούσα με τον Caleb και τον Ian όσο ήμασταν στο Λος Άντζελες. Ήμασταν στο σπίτι του Caleb, όπου βρίσκεται το στούντιό του, υπάρχουν όργανα παντού. Ο Caleb έκατσε στα ντραμς και ο Ian στα πλήκτρα, και μόλις άρχισαν να παίζουν, η μουσική αμέσως μου φάνηκε σωστή.
Ο Nicolas (Becker) δούλευε ήδη πάνω στον σχεδιασμό του ήχου σαν να ήταν παρτιτούρα. Αυτό ήταν κάτι που συζητήσαμε από την αρχή. Ήταν σαν μια συμφωνία που ερμήνευε η φύση. Είχε έρθει στον τόπο των γυρισμάτων και είχε στήσει τα 360° μικρόφωνά του, χρησιμοποιώντας τα μικρόφωνα επαφής του για να ηχογραφήσει το ίδιο το έδαφος, τα έντομα και τα πουλιά. Γινόταν μια μουσική παρτιτούρα από μόνη της. Και συζητήσαμε πως να αναμειχθεί αυτό με ηλεκτρονικό ήχο, σαν τον ήχο που έρχεται από το μέλλον, την ηχώ του μέλλοντος που καλεί αυτόν τον κόσμο. Έπειτα, συναντηθήκαμε στο Λονδίνο στο στούντιο ηχογράφησης μαζί με τον Λεξ, τον παραγωγό της μουσικής μας. Γεννήθηκε η Harvest Family Band. Περάσαμε τρεις μέρες παίζοντας ζωντανά τις σκηνές. Αυτό ήταν πραγματικά αυτοσχεδιαστικό. Κατέληξα να διευθύνω, κάτι που δεν είχα ξανακάνει ποτέ. Έπαιζαν μια ολόκληρη σκηνή, μετά άλλαζαν τα όργανά τους και το έκαναν ξανά. Ίσως πέντε διαφορετικά πλήκτρα, διαφορετικά κρουστά. Ο Nicolas είχε φέρει κάθε είδους χειροποίητα όργανα. Ο Lexx τα μίξαρε όλα ζωντανά. Λίγες εβδομάδες αργότερα προσκαλέσαμε τη Laura Cannell, μια φανταστική βιολονίστρια, να παίξει πάνω στα επεξεργασμένα κομμάτια. Δεν υπήρξε ο συνηθισμένος διαχωρισμός μεταξύ της σύνθεσης της μουσικής και της μετα-παραγωγής της. Ήταν ένα τόσο όμορφο δώρο για μένα ως σκηνοθέτη που μπόρεσα να συμμετάσχω σε αυτό. Δεν νομίζω ότι αυτό συμβαίνει πολύ συχνά.
Υπήρχε κάποιος συγκεκριμένος κώδικας από κοινού με τον Nathan Parker και την Kirsty Halliday όσον αφορά τον σχεδιασμό της παραγωγής και τα κοστούμια;
Και πάλι, το θέμα ήταν να αποφύγεις οτιδήποτε συγκεκριμένο σχετικά με τον χρόνο και τον χώρο. Οι κόκκινες στέγες υπήρχαν ήδη στις υπάρχουσες κτιριακές εγκαταστάσεις του αχυρώνα στο Inverlonan, τις οποίες μας προσέφερε η ιδιοκτήτρια Lupi Moll, και δεν θέλαμε να το αλλάξουμε αυτό. Αν και μπορεί να φαίνονται αρκετά σύγχρονες, ανακαλύψαμε ότι αυτές οι κόκκινες σιδερένιες στέγες εισήχθησαν πριν από αιώνες. Δεν θέλαμε να κάνουμε κάτι πολύ παραδοσιακό. Ο Nathan σχεδίασε και κατασκεύασε αυτόν τον λεπτό, ψηλό, μαύρο αχυρώνα, και για μένα έμοιαζε με μεταφορά, με έκανε να σκεφτώ τα πολυκατοικίες της Νέας Υόρκης όπου κατέληξαν μετανάστες από τις "παλιές χώρες".
Και με τα κοστούμια, είχαμε την ιδέα ενός φαρδύ καλύμματος, του οικουμενικού ρούχου των αγροτών σε όλο τον κόσμο. Κάθε χωρικός μπορούσε να το κάνει δικό του από τον τρόπο που το τύλιγε γύρω από το σώμα του. Η Kirsty και η ομάδα της έφτιαχναν όλα αυτά τα υπέροχα αξεσουάρ στο χέρι. Τα υφάσματα βάφονταν στο χέρι με τοπικές φυτικές βαφές. Χρησιμοποίησαν μαλλί, βαμβάκι και λινό από τη Σκωτία. Κατά τη διαδικασία του ντυσίματος κάθε ηθοποιός ξάπλωνε στο πάτωμα για να τον τυλίξουν, όπως τα μωρά. Υπήρχε κάτι το τελετουργικό σε αυτό. Ήταν μια στολή, αλλά ταυτόχρονα ήταν εξατομικευμένη. Δεν μπορούσες να καταλάβεις ακριβώς πότε ή από πού προερχόταν. Όλα αιωρούνταν στον χρόνο και τον τόπο, και το μόνο πράγμα που ήταν αιώνιο ήταν η φύση.
Δεν τη θεωρείς ως ταινία είδους;
Λοιπόν, ίσως αυτή είναι μια ερώτηση. Πιστεύεις ότι είναι μια ταινία είδους; Υπάρχει ένα είδος "γουέστερν" στη ραχοκοκαλιά της, αλλά δεν είναι γουέστερν με την αυστηρή έννοια. Και δεν είναι ταινία τρόμου.
Τι είναι ένα γουέστερν;
Αυτό είναι το ερώτημα! Δεν μπορώ να πω ότι έχω πολύ καλή κατανόηση των ειδών.
Υποθέτω ότι μπορείς να πείς ότι συνεχώς παρερμηνεύω τα είδη. Δηλαδή, ένα κλασικό γουέστερν περιστρέφεται γύρω από μια σφιχτή κοινότητα σε μια πόλη της μακρινής Δύσης, που προσπαθεί να ξεπεράσει τις δυσκολίες. Υπάρχει ένας ήρωας, με ηθικό κύρος. Και μετά υπάρχει ένας κακός που φτάνει και προσπαθεί με κάποιο τρόπο να χαλάσει, να διαταράξει την κοινότητα. Και συνήθως, ο ήρωας αντιστέκεται και σώζει την κοινότητα.
Και ο ήρωας είναι λίγο μπροστά από την κοινότητα. Συχνά ξέρει περισσότερα από τους άλλους.
Ακριβώς, αλλά σε αυτή την περίπτωση, ο ήρωας ξέρει λιγότερα από όλους. Και, δεν είναι σε θέση να οδηγήσει τον εαυτό του ή την κοινότητα στη λύτρωση. Έτσι, είναι ένα γουέστερν χωρίς λύτρωση και χωρίς κάθαρση. Αυτό το καθιστά μη γουέστερν; Ίσως.
Η επιρροή ήταν σε μεγάλο βαθμό τα αναθεωρητικά γουέστερν της δεκαετίας του '70. Καταβροχθίζω ταινίες, το να βλέπω κινηματογράφο είναι ένα μεγάλο μέρος της ζωής μου. Αλλά μετά συμβαίνει αυτό, είναι πολύ σπάνιο να θυμηθώ την πλοκή μετά από λίγο καιρό, ή τους συγκεκριμένους χαρακτήρες ή το όνομα των χαρακτήρων. Αλλά υπάρχει κάτι που παραμένει, και νομίζω ότι γι' αυτό το βιβλίο του Bloom ήταν σημαντικό για μένα. Κάτι παραμένει που είναι σαν μια λανθασμένη ανάμνηση. Η δική μου, αγχωτική, παραμορφωτική μνήμη των ταινιών που έχουν διαμορφώσει τον κανόνα επιρροής μου. Αλλά με κάποιο τρόπο η ιστορία δεν είναι ποτέ σημαντική. Είναι κάτι άλλο, μια μυστηριώδης ουσία, που παραμένει.
Νομίζω ότι όλοι μας δεν ξέρουμε πραγματικά γιατί αντιδρούμε ή ανταποκρινόμαστε σε συγκεκριμένες ταινίες και όχι σε άλλες. Μια ταινία μπορεί να έχει μια κρυστάλλινη δομή, με αρχή, μέση και τέλος, αλλά δεν μας μιλάει πραγματικά. Μπορεί να αναγνωρίζεις, να εκτιμάς την τελειότητα της δομής ή της ιστορίας της, αλλά υπάρχει κάτι νεκρό σε αυτήν. Ανταποκρίνομαι περισσότερο σε ταινίες που αντιστέκονται στο καθαρό νόημα. Γι' αυτό μου είναι τόσο δύσκολο να μιλάω για τις ταινίες μου, για το τι πραγματεύονται. Φοβάμαι αυτή την ερώτηση, και φοβάμαι ακόμη περισσότερο τις απαντήσεις μου. Επειδή οι ταινίες που αγαπώ, αφορούν τόσα πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Υποθέτω ότι γι' αυτό μου παίρνει τόσο πολύ χρόνο για να κάνω μια ταινία. Παλεύω ενάντια στο "περιεχόμενο". Καλώς ή κακώς.
Υπάρχει ένα απόσπασμα από το βιβλίο The Anxiety of Influence που λέει: "Γιατί οι άνθρωποι γράφουν ποιήματα; Για να συγκεντρώσουν όλα όσα απομένουν και όχι για να αγιοποιήσουν, ούτε να προβάλλουν". Με συγκίνησε πολύ και σκέφτηκα το Harvest. Θέλω να ρωτήσω - ποιο είναι, κατά τη γνώμη σου, το μέλλον του κινηματογράφου ως τέχνης; Και πώς συνεχίζουμε να εργαζόμαστε σε αυτόν τον τομέα ως καλλιτέχνες σε αυτή την εποχή; Τι απομένει, τι μπορούμε να συγκεντρώσουμε που απομένει;
Θα απαντήσω στην αναπάντητη ερώτησή σου παραθέτοντας τους Καταστασιακούς: "Για το πέρασμα μερικών ανθρώπων μέσα από μια μάλλον σύντομη στιγμή στο χρόνο".
Το πρώτο μέρος της συνέντευξης εδώ
