Αντιπαθητική Τέχνη
'Εχουμε πολλούς καλλιτέχνες, λίγους καλούς, κανέναν εξαίρετο, επιλέγουν ωραία θέματα, αλλά στερούνται δύναμης. Δεν έχουν ούτε πνεύμα, ούτε ανάταση, ούτε θέρμη, ούτε φαντασία. Σχεδόν όλοι σφάλλουν με το χρώμα. Σχέδιο άφθονο, ιδέα όμως καμία.
Denis Diderot
Στην Ελλάδα, δεν το έχει επιχειρήσει ακόμη κανείς με την εγχώρια παραγωγή. Στη Γαλλία, το περιοδικό "Culture & Musées" (που κυκλοφορεί από τις εκδ. Actes Sud σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Αβινιόν) είχε θέσει το ερώτημα σ' ένα παλιό του τεύχος (15, 2010): Πως μιλάει κανείς για την κριτική των εκθέσεων; 'Ενας ιστορικός τέχνης, ο Jérôme Glicenstein, και μια σημειολόγος, η Françoise Rigat, αναλύοντας μια σειρά χρονογραφημάτων μερικών από τα πιο γνωστά περιοδικά τέχνης -Artforum, Art press, Flash Art, Frieze, Art press, Mouvement, Art21, 02- είχαν οδηγηθεί στα εξής συμπεράσματα:
• "Μοιάζει δύσκολο να μιλάμε για "κριτική", θα ήταν πιο σωστό να γίνεται λόγος για "publi-αναφορές", αν όχι για "συντακτική διαφήμιση" (JC).
• "Η κριτική εμφανίζεται περισσότερο σαν ένας κατάλογος προτερημάτων, παρά σαν μια ανάγνωση της έκθεσης" (FR).
• "Ο ρόλος της κριτικής αναφοράς στο πλαίσιο της σύγχρονης τέχνης δεν είναι να αποβλέπει σε μια οποιαδήποτε αντικειμενικότητα, αλλά να παρουσιάζει -και ενδεχομένως να παράγει- μια ορισμένη οπτική της τέχνης, προμοτάροντας συγχρόνως τους καλλιτέχνες που ανταποκρίνονται σ' αυτήν την οπτική" (JC).
• "Πολλά άρθρα απηχούν αισθητικές και φιλοσοφικές σκέψεις γύρω από την διαδικασία σύλληψης του έργου, την προσέγγιση του καλλιτέχνη που εκθέτει, αδιαφορώντας για την ίδια την έκθεση... ένας προβληματισμός γύρω από ή με αφετηρία την, αλλά όχι πάνω στην έκθεση"(FR).
• "Μία γλώσσα συνωμοτική, ένας τόνος κατηγορηματικός, αν όχι τελεσίδικος, ο ιδιωματισμός του κριτικού λόγου, σχήματα δογματικά, στερεοτυπικές ακολουθίες" (FR).
• "Ανταλλάξιμες θέσεις, στο βαθμό που ορισμένα ονόματα εμφανίζονται εναλλάξ στα ίδια τεύχη ως κριτικοί και ως curators. Ως εκ τούτου, πως να εκφράσεις επιφυλάξεις για το έργο προσώπων που έχουν συμπληρωματικά συμφέροντα;"
(FR).
• "Μεγάλο μέρος της κριτικής της τέχνης σήμερα ισοδυναμεί εκ των πραγμάτων σε promotion. Σύμφωνα με τη λογική αυτή, υπάρχουν έλαχιστες γνώμες πραγματικά αρνητικές στα περιοδικά τέχνης... μια "ελαφρότητα" στο λόγο, ως και μια ορισμένη ασυνέπεια" (JC).
• "Η στρατευμένη κριτική, όπως την εννοούσαν στην εποχή των πρωτοποριών, έχει εκλείψει προ πολλού" (JC).
Η κριτική έργων τέχνης πρωτοεμφανίζεται στην Ιταλία του 17ο αιώνα, αλλά αναπτύσσεται ουσιαστικά στη Γαλλία του Διαφωτισμού, όπου αρχικά αντιμετωπίζεται σαν ένα νέο λογοτεχνικό είδος. Υιοθετώντας το είδος αυτό με ενθουσιασμό, ο φιλόσοφος και Εγκυκλοπαιδιστής Ντενί Ντιντερό γίνεται επί 20 χρόνια τακτικός επισκέπτης στα Σαλόνια Ζωγραφικής και Γλυπτικής που καθιερώνονται στο Παρίσι, τροφοδοτώντας με σχόλια οξυδερκή και ...ιδιαιτέρως κοφτερά διάφορους φίλους του, όπως τον λόγιο διπλωμάτη Friedrich Melchior, βαρόνο von Grimm (ο οποίος με τη σειρά του τα αναπαρήγαγε προς ενημέρωση των πεφωτισμένων Αυλών της Ευρώπης και της Ρωσίας):
Σαλόνι του 1759
Μετά από όλους τους επαίνους που επεφύλαξαν οι άνευ γούστου και κρίσης δημοσιογράφοι μας στους πίνακες που εκτέθηκαν φέτος από την Βασιλική Ακαδημία ζωγραφικής και γλυπτικής, δεν θα σας φανεί περιττό να σχηματίσετε μία ιδέα λιγότερο αόριστη και πιο σωστή για την έκθεση αυτή.
Επιστολή στον Grimm, 1η Νοεμβρίου 1759.
Στον φίλο μου κύριο Grimm
Ορίστε περίπου αυτό που μου ζητήσατε. Εύχομαι να σας φανεί χρήσιμο. Πολλοί πίνακες, φίλε μου, πολλοί κακοί πίνακες. Μ' αρέσει να επαινώ, είμαι ευτυχής όταν θαυμάζω, και το μόνο που θέλω είναι να είμαι ευτυχής και να θαυμάζω.
Michel Van Loo
Υπάρχει ένα πορτρέτο του maréchal d'Estrées που τον δείχνει σαν μικρό παλαβιάρη, ή σαν μεταμφιεσμένο σπαθάριο.
Υπάρχει κι ένα άλλο της Madame de Pompadour πιο ευθύ και πιο ψυχρό! 'Ενα πρόσωπο επιτηδευμένο, ένα στόμα σφιγμένο, μικρά χεράκια παιδιού δεκατριών χρονών, ένα μεγάλο πανέρι σα βεντάλια, ένα λουλουδάτο μεταξωτό φόρεμα καλά δοσμένο, αλλά κακόγουστο. Δεν μ' αρέσουν στη ζωγραφική τα λουλουδάτα υφάσματα• δεν έχουν ούτε απλότητα ούτε αρχοντιά.
Τα δύο αυτά πορτρέτα, μαζί με κάποια άλλα που δεν παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ανήκουν στον Michel Van Loo.
Jean Restout
Από τον Restout έχουμε έναν Ευαγγελισμό• δεν έχω ιδέα τι είναι. 'Ενας Αμάν που βγαίνει από το παλάτι του Ασουήρου, οργισμένος επειδή ο Μαρδοχαίος δεν τον δοξάζει• αυτό διαβάζουμε στο βιβλίο, αλλά καθόλου δεν το μαντεύουμε πάνω στον καμβά. Αν το πλήθος υποχωρούσε για να περάσει ο περήφανος άντρας, υποκλινόταν ή προσκυνούσε, και διακρίναμε έναν μόνο όρθιο άντρα, θα λέγαμε να ο Μαρδοχαίος. Αλλά ο ζωγράφος έκανε το αντίθετο• ένας μόνο γονατίζει, οι υπόλοιποι είναι όρθιοι, και ψάχνουμε μάταια για κάποιο ενδιαφέρον πρόσωπο. Εξάλλου, καμία έκφραση, καμία απόσταση ανάμεσα στα επίπεδα, ένα σκοτεινό χρώμα, φώτα της νύχτας. Ο καλλιτέχνης αυτός βάζει περισσότερο λάδι στη λάμπα του παρά στην παλέτα του... 'Ενας Καθαγιασμός της Παναγίας του ίδιου, δεν τον θυμάμαι καν• ίσως αυτο να σημαίνει ότι δεν θα σας πω καλή κουβέντα γι' αυτόν.
Carle van Loo
Επί τέλους τον είδαμε αυτόν τον περίφημο πίνακα Ιάσων και Μήδεια από τον Carle van Loo. Ω, φίλε μου, τι άσχημο πράγμα! Είναι μια θεατρική διακόσμηση εντελώς πλαστή •ένα όργιο χρωμάτων που δεν υποφέρεται• ένας Ιάσων ανείπωτης βλακείας. Ο ηλίθιος τραβάει το σπαθί του ενάντια σε μια μάγισσα που έχει πετάξει, είναι εκτός βολής, ενώ έχει αφήσει στα πόδια του τα σφαγιασμένα της παιδιά. Μάλιστα! 'Επρεπε να υψώνει στον ουρανό τα απελπισμένα του χέρια, να είναι το κεφάλι του τραβηγμένο πίσω• τα μαλλιά του όρθια! 'Ενα ανοιχτο στόμα που να κραυγάζει, τα ματιά στο πουθενά. Και υπάρχει μια μικρή Μήδεια, κοντή, άκαμπτη, μπασμένη, κουκουλωμένη με ένα σωρό υφάσματα• μια Μήδεια των παρασκηνίων• ούτε μια σταγόνα αίμα που να κυλάει από το μαχαίρι της πάνω στα χέρια της.• καμία αναστάτωση, κανένας τρόμος. Κοιτάμε, έκθαμβοι, και παραμένουμε αδιάφοροι. [...] Ο ζωγράφος αυτός ούτε σκέφτεται, ούτε αισθάνεται: ένα άρμα ασήκωτο! Αν ο πίνακας αυτός ήταν ένα κομμάτι ταπετσαρίας, θα έπρεπε να κόβουν μισθό στον βαφέα. Μου αρέσουν περισσότερο οι Λουόμενές του: είναι ένας άλλος πίνακας, όπου βλέπουμε γυμνές γυναίκες να βγαίνουν από το μπάνιο τους• τη μία από μπρος, στην οποία τείνουν μία πουκαμίσα, και μια άλλη από πίσω. Αύτη δεν έχει ευχάριστο πρόσωπο, της βρίσκω τη λεκάνη επίπεδη, είναι μαυριδερή, η σάρκα της είναι πλαδαρή. Το δεξί χέρι της άλλης μου φάνηκε, αν όχι κολοβό και πολύ μικρό, πάντως δυσάρεστο• έχει τα δάχτυλα μαζεμένα. Γιατί δεν τα έχει απλωμένα; Η φιγούρα θα ακουμπούσε καλύτερα πάνω στην παλάμη κι ένα τέτοιο χέρι θα ήταν προτιμότερο. Υπάρχει αισθησιασμός σ' αυτόν τον πίνακα• μήπως όμως έχει να κάνει λιγότερο με το ταλέντο του ζωγράφου και περισσότερο με το βίτσιο μας;
Jean-Jacques Bachelier
Ο Bachelier έφτιαξε μια μεγάλη και κακή Ανάσταση, με την τεχνοτροπία του κόμη de Caylus. Κύριε Bachelier, πιστέψτε με, επιστρέψτε στις τουλίπες σας• δεν υπάρχει ούτε χρώμα, ούτε σύνθεση, ούτε έκφραση, ούτε σχέδιο στον πινακά σας. Ο Χριστός είναι ολότελα εξαρθρωμένος• είναι ένας ασθενής, του οποίου τα μέλη δεν κόλλησαν καλά. Με τον τρόπο με τον οποίο ανοίξατε το μνήμα αυτό, είναι αξιοθαύμαστο το πως βγήκε, κι αν τον βάζαμε να μιλήσει σύμφωνα με την κινησή του, θα έλεγε στους θεατές: "Αντίο, κύριοι, είμαι ο υπηρέτης σας, αλλά δεν μου αρέσει η συντροφιά σας και φεύγω". Όλοι αυτοί που αναζητούν νέες μεθόδους στερούνται ευφυϊας.
Στη Θεσσαλία λένε πως μέσα στα καλαμπόκια κρύβονται οι λύκοι.
