Κώστας Κατσάπης
Οι Καταραμένοι
Σπαράγματα κοινωνικής ιστορίας, αντίδοτο στη νοσταλγία του εξήντα (από τις εκδόσεις Οκτώ)
Το βιβλίο επιχειρεί να ψηλαφίσει τη διευρυμένη κοινωνική οδύνη της δεκαετίας του εξήντα, σε μια συγκυρία ιστορικής σημασίας όταν και κορυφώνεται ο Ανένδοτος στο δεύτερο εξάμηνο του 1963, αξιοποιώντας κατά βάση δελτία συμβάντων από έξι αστυνομικά τμήματα της Αθήνας και σχετικά ειδησάρια του Τύπου.
Το προλογικό σημείωμα του βιβλίου υπογράφει ο Βασίλης Βασιλικός.
Μια πλημμυρίδα νοσταλγίας για το εξήντα έχει κατακλύσει το διαδίκτυο, ιδίως στα χρόνια που ακολούθησαν το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης. Δεν είναι ωστόσο η πρώτη φορά που το εξήντα έχει αναδειχθεί σε προνομιακό "λούνα παρκ" της συλλογικής μας μνήμης. Ήδη από τα τέλη του εβδομήντα, τα σίξτις έχουν υποδειχθεί ως μια «χρυσή εποχή», στη διάρκεια της οποίας η άνθηση του πολιτισμού βάδισε παράλληλα με την ανάδυση μυθικών συλλογικοτήτων και πολιτικών διεκδικήσεων. Όπως συμβαίνει συνήθως, αυτή η ανάγνωση του παρελθόντος βιώνεται ως μια "Άνοιξη" που σχεδόν ήταν μοιραίο να καταστεί "Χαμένη". Απέναντι στην επιλεκτική ανάγνωση του παρελθόντος, η παρούσα μελέτη ανοίγει ένα παράθυρο στην κοινωνική οδύνη, η οποία στη διάρκεια του εξήντα υπήρξε ο κανόνας για διευρυμένα στρώματα του πληθυσμού, ιδίως στις ζόρικες συνοικίες της φτώχειας και της ανέχειας. Με σημείο εκκίνησης τα μονόστηλα του Τύπου και τα αστυνομικά δελτία από έξι αθηναϊκές συνοικίες και προάστια, παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου αυτόχειρες, παιδεραστές, κομπιναδόροι, μοιχοί και λοιποί "Καταραμένοι", σε μια στιγμή πραγματικά ιστορική, οπότε και κορυφώνεται ο Ανένδοτος την επαύριο της δολοφονίας Λαμπράκη. Υπό την έννοια αυτή, το βιβλίο επιχειρεί να συνομιλήσει με τα λογοτεχνικά εγχειρήματα των Μεγάλων Δασκάλων των Λέξεων (Βασιλικός, Βαλτινός, Κοροβίνης, Χαριτόπουλος), στις συμβολές των οποίων και εντοπίζει μεγαλύτερο απόθεμα "αλήθειας" για το εξήντα από ό,τι στις ακαδημαϊκές προσεγγίσεις που μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί για την αναμφίβολα γοητευτική ετούτη δεκαετία.
Ο Κώστας Κατσάπης είναι ιστορικός. Διδάσκει Πολιτισμική Ιστορία της Μεταπολεμικής Ελλάδας και Ιστορία της Νεολαίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Μεταξύ άλλων έχει δημοσιεύσει τα βιβλία Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ φαινομένου στην Ελλάδα, 1956-1967 (2007) και Το "πρόβλημα νεολαία". Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1964-1974 (2013) και έχει επιμεληθεί τον συλλογικό τόμο Οι απείθαρχοι. Κείμενα για την ιστορία της νεανικής αναίδειας τη μεταπολεμική περίοδο (2018).
Μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα θραύσματα κοινωνικής ιστορίας που βρίσκονται θαμμένα στο βαθύτερο "στρώμα" της αρχαιολογικής μας "ανασκαφής" δίδουν (υποστηρίζω τουλάχιστο) τον ουσιαστικό τόνο στην εποχή και αποκαλύπτουν τις αντιφάσεις και τη συνθετότητά της. Ισορροπούν ανάμεσα στο θετικό και το αρνητικό συναίσθημα, προκαλούν ενίοτε την αναπόληση αθώων (σε σχέση με το σήμερα) εποχών, ενίοτε όμως προκαλούν τη φρίκη με την κανονικότητά τους. Κοντολογίς, συνιστούν θα λέγαμε, τον ψυχικό "τύπο" της κοινωνίας του εξήντα, αυτό που συγκροτεί την ιδιαιτερότητά της. Αυτό που απομένει όταν οι πολιτικές έριδες της περιόδου αποτελούν για την πλειοψηφία του πληθυσμού μια μακρινή ανάμνηση. [...]
ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΕΣ
Δυστυχώς, τα αστυνομικά δελτία χρησιμοποιώντας μια γλώσσα υπηρεσιακή και κάπως τυπική, δεν μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε ποιες ήταν οι μικρές οικογενειακές τραγωδίες που κρύβονταν πίσω από κωδικοποιημένες διατυπώσεις όπως "αισθηματικοί λόγοι" ή "οικογενειακαί προστριβαί". Με δεδομένο ότι ο νόμος απαγόρευε τη δημοσίευση λεπτομερειών "περί των αιτίων και του τρόπου τελέσεως" της αυτοκτονίας, τα δελτία της Αστυνομίας που συντάσσονταν για "εσωτερική χρήση" θα μπορούσαν να φωτίσουν επαρκέστερα το σκοτεινό αυτό κεφάλαιο της κοινωνικής μας ιστορίας. Έστω όμως και με τον τρόπο που το πράττουν, οι λίγες παραπάνω γραμμές που ενίοτε αφιερώνονται σε περιστατικά αυτοκτονίας είναι πολύτιμες συμβολές στην προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου. Σε μια τέτοια περίπτωση, τον Δεκέμβριο του 1963, μια νεαρή κοπέλα αυτοκτόνησε στο Χαλάνδρι μέσα στο δικηγορικό γραφείο του πατέρα της. Η νεαρή φοιτήτρια, είκοσι ετών, "καλής οικονομικής καταστάσεως και εγγράμματος", αυτοκτόνησε "βληθείσα δια περιστρόφου τύπου ΣΜΙΘ" που ανήκε στον πατέρα της. Όπως χαρακτηριστικά αναγράφει το Αστυνομικό Δελτίο, "αύτη εγκατέλειψεν σημείωμα εις ό αναγράφει: Εύχομαι αγαπητέ μου Πατέρα ο Θεός (αν υπάρχη) να σε τιμωρήση ακόμη περισσότερο". [...]
ΕΞΑΦΑΝΙΣΙΣ ΑΤΟΜΟΥ
Χθες, 8-8-1963, ημέρα Πέμπτην και ώραν 18.30, παρουσιασθείς τω Α.Τ.Ν. Ηρακλείου ο ..., κάτοικος Ν. Ηρακλείου, ανέφερεν ότι χθες και περί ώραν 08.00 η σύζυγός του ονόματι ..., ετών 22, ανεχώρησεν εκ της οικίας του, μη επανελθούσα εισέτι.
Αύτη αφήκεν επιστολήν εν η αναγράφει ότι προτίθεται να αυτοκτονήση λόγω κακής συμπεριφοράς του συζύγου της.
Εξεδόθησαν αναζητήσεις δια τη ανεύρεσίν της.
ΜΙΚΡΟΚΛΟΠΕΣ
Σε μια στιγμή που οι συνοικίες της Αθήνας υποδέχονται χιλιάδες εσωτερικούς μετανάστες, συνηθισμένους σε κοινωνικές σχέσεις στις οποίες η "μπέσα" και ο "λόγος" αποτελούν κρίσιμη συνιστώσα, η εξαπάτηση των αφελών αποτελεί κάτι σαν "βούτυρο στο ψωμί" για τους ουκ ολίγους επιτήδειους οι οποίοι θα εκμεταλλευτούν την ανωνυμία της μεγάλης πόλης. Θα εκμεταλλευτούν επίσης της ευπιστία των ανθρώπων, αλλά φυσικά και την ανάγκη τους, γέννημα των πληγών που η σκληρή δεκαετία του σαράντα δημιούργησε και οι οποίες θα περάσουν πολλά χρόνια ακόμη μέχρι να επουλωθούν. Οι εφημερίδες αφιερώνουν πολλά μονόστηλα καθημερινά για τη δράση των επιτήδειων αυτών, φτιάχνοντας στις σελίδες τους ένα γοητευτικά παράδοξο παζλ στο οποίο συνυπάρχει ο Ανένδοτος με την κλοπή κλουβιών με καναρίνια και η δολοφονία του Κένεντι (τον Νοέμβριο του '63) με την απόσπαση χρημάτων για ξεμάτιασμα. Στις 14 Νοεμβρίου λ.χ. η εφημερίδα Τα Νέα πληροφορούσε τους αναγνώστες της για την περίπτωση της εξαπάτησης ενός απελπισμένου με την απώλεια των μαλλιών του, ο οποίος αγόρασε "εμφιαλωμένον έγχρωμον ύδωρ αντί 650 δραχμών" ως φάρμακο για τη φαλάκρα. Ο εμπνευστής της απάτης συνελήφθη και καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους. Μια μέρα αργότερα συνελήφθη μία τριανταεννιάχρονη η οποία "δια της μεθόδου των γνωριμιών με σημαίνοντα πρόσωπα" εξαπάτησε πολλά άτομα από τα οποία αποσπούσε μεγάλα χρηματικά ποσά. Η συλληφθείσα υποσχόταν διορισμούς "εις δημοσίας θέσεις ή οργανισμούς δημοσίου δικαίου, μακροπρόθεσμα δάνεια, χορήγησιν αδειών ταξί κλπ." [...]
ΒΙΑ
Το τμήμα του αρχειακού υλικού που αναφέρεται σε ό,τι σήμερα αποκαλούμε "ενδοοικογενειακή βία" είναι συγκλονιστικό, ενώ η έκτασή της (δειγματοληπτικά όπως θα δούμε, για διάστημα μόλις δύο-τριών μηνών) εμπεδώνει την υποψία μας ότι η βία εντός της οικογένειας συνιστούσε έναν πραγματικό εφιάλτη για τις γυναίκες (και συχνά για τα παιδιά, ας μην το ξεχνάμε) σε μια κατά τα λοιπά φωτεινή περίοδο οικονομικής ανάπτυξης, εκσυγχρονισμού και πολιτισμικής δημιουργίας. Εφιάλτη ο οποίος, ακριβώς λόγω του ότι αποτελούσε δομικό στοιχείο μιας ταξικής και έμφυλα συγκροτημένης κοινωνίας και "εργαλείο" ευθυγράμμισης των συμπεριφορών με τις ισχύουσες αξίες και προσδοκίες, ποτέ δεν θα μπορούσε να υπάρξει στην αυτή έκταση, εάν δεν βασιζόταν σε μια ευρύτερη "συναίνεση" που ενέπλεκε τόσο τα μέλη της οικογένειας όσο και τους συγγενείς ή την γειτονιά, η οποία (όπως άλλωστε συμβαίνει συχνά και σήμερα) γνωρίζει, αποδέχεται, σιωπά. Σταχυολογούμε από την μεγάλη δεξαμενή ενδοοικογενειακής βίας, για να σταματήσουμε τη φλυαρία μας: στις 27/9 στην περιοχή του Νέου Ηρακλείου συνελήφθη από τις αστυνομικές αρχές ένας τριαντάχρονος υποδηματοποιός, "επί απλαίς σωματικές βλάβαις εις βάρος της μηνυτρίας συζύγου του, Αφροδίτης, ετών 20". Λίγες μέρες πριν στο Αιγάλεω ένας νεαρός άντρας, εικοσιδύο χρονών, ξυλουργός στο επάγγελμα, επιτέθηκε στην μόλις δεκαέξι ετών σύζυγό του μέσα στο σπίτι τους στο Αιγάλεω, τραυματίζοντάς την "δια μαχαιριδίου, μάλλον ελαφρώς". Ο βαρύς άντρας συνελήφθη, ενώ η άτυχη γυναίκα διακομίστηκε στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο. Στις 11 Οκτωβρίου 1963 κατατέθηκε μήνυση στο Αστυνομικό Τμήμα Ψυχικού από μία σύζυγο εναντίον του τριάντα πέντε ετών Αστυφύλακα συζύγου της, γιατί ο τελευταίος "την αυτήν ημέραν και ώραν 22.30 εντός της οικίας των, επετέθη εναντίον της και της επροξένησεν απλάς σωματικάς βλάβας, ενώ συγχρόνως προσέβαλεν δια λόγου την τιμήν και την υπόληψίν της". [...]
ΠΑΙΔΕΡΑΣΤΙΑ
[...] Πλήθος από μικρές ειδήσεις σχετικά με σεξουαλικές διαστροφές φιλοξενούνται στον αθηναϊκό Τύπο αναδεικνύοντας με την βαρβαρότητά τους τη σκοτεινή πλευρά μιας Ελλάδας για τη σεξουαλική συμπεριφορά της οποίας γνωρίζουμε (ή επιλέγουμε, πιο σωστά, να γνωρίζουμε) μονάχα τις ρομαντικές εκφράσεις ενός αγνού, σχεδόν εφηβικού στην καθαρότητά του, έρωτα. Ήταν όμως έτσι; Ας παρακολουθήσουμε λίγο προσεκτικότερα μερικά από τα περιστατικά που "απασχόλησαν" τον Τύπο για το χρονικό διάστημα της έρευνας μας, αναλύοντας την αρχιτεκτονική της διαστροφής, εάν βέβαια τούτη υπάρχει, εάν δηλαδή η περιπτωσιολογία των ατομικών επιθυμιών (ειδικά των ακραίων) διακρίνεται από κάποιες σταθερές. Εν αρχή βεβαίως, το ζήτημα της σεξουαλικής εκτόνωσης, μιας εκτόνωσης η οποία όχι σπάνια δείχνει να βρίσκει διέξοδο στο κορμί ανήλικων και ανυπεράσπιστων κοριτσιών με "εργαλείο" ενίοτε την επιτυχή διαχείριση από τους δράστες των κοινωνικών συμβάσεων και προσδοκιών. Κάποιες φορές η εκτόνωση μεταμορφώνεται σε "ακίνδυνα" περιστατικά που πιθανόν μάλιστα, για τον σημερινό αναγνώστη να φαντάζουν κάπως αστεία, όπως λ.χ. στην περίπτωση δεκαοκτάχρονου που συνελήφθη έξω από το Δ΄ Γυμνάσιο Θηλέων της Αθήνας τον Δεκέμβριο του '63 επειδή παρενοχλούσε μαθήτριες δείχνοντάς τους "ασέμνους φωτογραφίας". [...]
Συνήθως ωστόσο, τα περιστατικά δεν ήταν καθόλου ήσσονος σημασίας. [...]
Σε χωριό των Χανίων ένας νεαρός γεωργός έπεισε την ανήλικη αλλά όμορφη Κυριακούλα να δεχτεί να κλεφτεί μαζί του προκειμένου να πειστούν οι γονείς της και να δεχτούν τον γάμο τους. Ο γεωργός παρέσυρε την κοπέλα σε χωράφι πλησίον του δρόμου όπου και την "κακοποίησε". Σύμφωνα με την καθ' όλα ζωντανή περιγραφή του δημοσιογράφου, "όταν επήλθε η νυξ, ο Φ. προμηθευθείς από τους γύρω αγρούς τομάτες και καρπούζια και καταστήσας την Κυριακούλαν άβουλον όργανον εις χείρας του την έπεισε να μείνουν εκεί μέχρι του μεσονυκτίου ίνα απολαύσουν την πανσέληνον και συνεχίσουν τας θυσίας εις την Αφροδίτην. Η Κυριακούλα ουδεμία αντίρρησιν έφερε. Την πρωίαν της Παρασκευής ο Φ., αχόρταγος από σαρκικήν απόλαυσιν, εκράτησε την Κυριακούλαν εις το ίδιον μέρος επί εν εισέτι εικοσιτετράωρον, καταστήσας την νεάνιδαν αληθινόν ράκος". Εν τέλει, αφού ο ακόρεστος Κρητικός εκτόνωσε πάνω στην άγουρη σάρκα της κοπέλας την σεξουαλική του επιθυμία, την άφησε να τον περιμένει άπραγη μέσα στα χωράφια για κάποιες ώρες, προκειμένου ο ίδιος να συναντήσει τους γονείς της και να ρυθμίσει τα του γάμου. Φυσικά, ο δράστης εξαφανίστηκε, η κοπέλα σε άθλια κατάσταση παρουσιάστηκε στους οικείους της και "η άτιμος πράξις κατηγγέλθη". Τον Οκτώβριο του 1963 στο άλσος της Νέας Φιλαδέλφειας ένας δεκαοκτάχρονος ελαιοχρωματιστής παρέσυρε και βίασε μια δεκαπεντάχρονη υπηρέτρια. [...]
ΑΠΟΠΛΑΝΗΣΙΣ ΠΑΙΔΙΣΚΗΣ
Χτες, 4-10-1963 ημέραν Παρασκευή και ώραν 19.00, παρ' οργάνων του Α.Τ.Ν. Φιλαδελφείας και κατόπιν υποβληθείσης εγκλήσεως, συνελήφθη και αποσταλήσεται αρμοδίως ο Π. Ιωάννης, ετών 18, κάτοικος Νέας Χαλκηδόνος, ελαιοχρωματιστής, άγαμος, ΕΧΟ, πτωχής οικονομικής καταστάσεως, διότι την 3-10-1963 [...] και κατά τας βραδυνάς ώρας, εντός του Άλσους Ν. Φιλαδελφείας ησέλγησεν κατά φύσιν και παρά φύσιν επί της Β. Μελπομένης, ετών 15, υπηρετρίας, κατοίκου Ν. Χαλκηδόνος, διακορεύσας συγχρόνως ταύτη. Αίτια λοιπά, περιοχή ύπαιθρον.
ΠΑΡΑΝΟΜΟΣ ΕΡΩΤΑΣ-ΣΕΠΑΡΕ
Για να διαπιστώσει κανείς εκ των υστέρων τις συλλογικές νοοτροπίες του εξήντα και τα δρομολόγιά τους, οι τηλεγραφικές διατυπώσεις των αστυνομικών αρχείων συνιστούν πολύτιμη πηγή, ιδίως μάλιστα όταν συνδυαστούν με φαινομενικά άσχετες και ετερόκλητες πληροφορίες, όπως λ.χ. οι "οδηγοί συμπεριφοράς", τα "σαβουάρ βιβρ" που κυκλοφορούσαν στην Αθήνα. Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη ότι το αναγνωστικό τους κοινό αποτελούνταν κατά βάση από μέλη της αστικής τάξης με ευρωπαϊκό ορίζοντα και πιο ανοικτή οπτική, δεν είναι υπερβολικό να υποθέσουμε ότι στις λαϊκές γειτονιές της τιμής και της ανδροπρέπειας τα πράγματα πρέπει να ήταν πολύ (πιο) ζόρικα. [...]
ΜΟΙΧΕΙΑ
Την 14-10-1963 ημέραν Δευτέραν και ώραν 24.00 συνελήφθησαν παρά του Α.Τ. Ν. Ερυθραίας, κατόπιν υποβολής εγκλήσεως παρά του Κ. Σ. του Θρασυβούλου, κατοίκου Ν. Ερυθραίας [...], και μετά της κατ' αυτών σχηματισθείσης δικογραφίας απεστάλησαν αρμοδίως οι: 1) σύζυγος του μηνυτού ονόματι Βασιλική, ετών 28 οικοκυρά, κάτοικος ομοίως, ΕΧΟ [...] και 2) Γ. Κ. του Χαραλάμπους, κάτοικος Ν. Ερυθραίας [...], ετών 40, ξενοδόχος, ΕΧΟ, έγγαμος εν διαστάσει, εγγράμματος, διότι την αυτήν ημέραν και ώραν κατελήφθησαν μοιχευόμενοι εις την οικίαν του μηνυτού. [...]
ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΑΘΗ-ΑΝΕΝΔΟΤΟΣ
[...] Τα αρχεία των αστυνομικών τμημάτων που αποτελούν τον πυρήνα της μελέτης μας, δεν συνιστούν μόνο μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών σχετικά με τις σκοτεινές πτυχές του εξήντα και την αγριότητα της καθημερινότητας στις ζόρικες συνοικίες, αλλά αποτυπώνουν την "ουσία" της ιστορικής στιγμής στη συγκυρία του Ανένδοτου: ένα momentum ιστορικής αλλαγής που γνωρίζουμε ότι συνέβη, αλλά δύσκολα μπορούμε να κατανοήσουμε στην πραγματική του διάσταση γιατί συνέβη. Στο σημείο αυτό τα σπαράγματα της κοινωνικής ιστορίας που εντοπίζουμε "αδέσποτα" στον Τύπο και τα αρχειακά έγγραφα, πιθανόν να μπορούν να αναδείξουν το απόθεμα συναισθημάτων που επενδύθηκαν στον Ανένδοτο και τού προσέδωσαν την πρωτοφανή δυναμική του. Τι άραγε συνέβη στην ελληνική κοινωνία στις αρχές του εξήντα και οδήγησε σε μία τέτοια, εν πολλοίς απροσδόκητη, πολιτική εξέλιξη;
ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΑΠΗΣ - ΟΙ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟΙ
ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΑΝΤΙΔΟΤΟ ΣΤΗ ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΤΟY ΕΞΗΝΤΑ
________________________________________
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ
________________________________________
ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΕΛΙΔΩΝ 244 ΤΙΜΗ 14,84
