Γάζα: περνώντας μέσα από τους τοίχους
Πρώτο μέρος
Ως απάντηση στην επίθεση της Χαμάς, αναμένεται να πραγματοποιηθεί χερσαία επίθεση στη Γάζα τις επόμενες ώρες. Ποια μορφή θα πάρει; Το 2006, ο αρχιτέκτονας Eyal Weizman μπόρεσε να έχει πρόσβαση στο εγχειρίδιο των ισραηλινών αξιωματικών - του εξήγησαν πώς ο ισραηλινός στρατός είχε χρησιμοποιήσει τις έννοιες του Ντελέζ για να κατανοήσει τον αστικό, μη γραμμικό πόλεμο. Παρόλο που δεν γνωρίζουμε τίποτα για τις τακτικές που θα αναπτυχθούν σε αυτή τη νέα αντιπαράθεση, δημοσιεύουμε σήμερα αυτό το κείμενο, το οποίο παραμένει ένα ουσιαστικό κλειδί για την κατανόηση του εννοιολογικού υπόβαθρου του πολέμου του Σουκότ [θρησκευτική εβραϊκή γιορτή που συνέπεσε με την πρόσφατη επίθεση της Χαμάς - σ.σ.].
Le Grand Continent - 08.10.2023
*
Eyal Weizman
Revue Multitudes numéro 28 (χειμώνας-άνοιξη 2007)
Ο αρχιτέκτονας Eyal Weizman είναι ο ίδρυτής της ερευνητικής ομάδας Forensic Architecture
Ο ελιγμός που πραγματοποίησαν μονάδες του ισραηλινού στρατού κατά τη διάρκεια της επίθεσης στην πόλη της Ναμπλούς τον Απρίλιο του 2002 περιγράφηκε από τον διοικητή της, τον στρατηγό Aviv Kochavi, ως "αντεστραμμένη γεωμετρία ", εννοώντας μ' αυτό μία αναδιοργάνωση της αστικής διάταξης μέσω μιας σειράς μικρο-τακτικών ενεργειών. Κατά τη διάρκεια της επίθεσης, οι στρατιώτες κινούνταν στο εσωτερικό της πόλης μέσω "επιφανειακών σηράγγων" που είχαν χαραχθεί στον πυκνό αστικό ιστό. Αρκετές χιλιάδες Ισραηλινοί στρατιώτες και εκατοντάδες Παλαιστίνιοι αντάρτες ελίσσονταν ταυτόχρονα στην πόλη, αλλά ενσωματωμένοι στον αστικό ιστό σε τέτοιο βαθμό που οι περισσότεροι από αυτούς δεν θα ήταν ορατοί, ούτε για μια σύντομη στιγμή, από μια εναέρια προοπτική. Επιπλέον, οι στρατιώτες δεν χρησιμοποιούσαν συχνά τους δρόμους, τις οδούς, τα σοκάκια ή τις αυλές που συνθέτουν τη σύνταξη της πόλης, και ούτε και τις εξωτερικές πόρτες, τις εσωτερικές σκάλες ή τα παράθυρα των κτιρίων· αντίθετα, κινούνταν οριζόντια μέσα από τις μεσοτοιχίες και κάθετα μέσα από τρύπες, ανατινάζοντας οροφές και πατώματα.
Αυτή η μορφή κίνησης ανάγεται σε μία τακτική που ο στρατός αποκαλεί, χρησιμοποιώντας μεταφορές δανεισμένες από τις συλλογικές συμπεριφορές του ζωικού κόσμου, "διασπορά" ή "μολυσματική εξάπλωση". Με την κίνηση μέσα από ιδιωτικά κτίρια, ο ελιγμός αυτός μετατρέπει τους εσωτερικούς χώρους σε εξωτερικούς και τους ιδιωτικούς χώρους σε οδούς επικοινωνίας. Οι μάχες έλαβαν χώρα μέσα σε μισοκατεστραμμένα σαλόνια, υπνοδωμάτια και διαδρόμους των επισφαλών σπιτιών των προσφύγων, όπου η τηλεόραση θα μπορούσε κάλλιστα να συνεχίζει να εκπέμπει και η κατσαρόλα να παραμένει στη φωτιά. Αντί να υπακούει στις συμβατικές χωρικές οριοθετήσεις, η μετακίνηση των στρατευμάτων λειτούργησε ως κατασκευαστής του χώρου και ο χώρος συγκροτήθηκε ως γεγονός. Δεν ήταν η οργάνωση του χώρου που υπαγόρευε τους τρόπους της κίνησης, αλλά η ίδια η κίνηση που παρήγαγε και εφάρμοζε τον χώρο γύρω της. Η τρισδιάστατη κίνηση, μέσα από τοίχους, οροφές και δάπεδα, μέσα από τον αστικό όγκο, επανερμήνευσε, βραχυκύκλωνε και ανασυνέθετε τόσο την αρχιτεκτονική όσο και την αστική σύνταξη. Η τακτική της "διέλευσης μέσα από τους τοίχους" υπονοούσε μια αντίληψη της πόλης όχι μόνο ως τόπου, αλλά κυριολεκτικά ως μέσου πολέμου - ενός ευέλικτου, σχεδόν ρευστού, συνεχώς ευμετάβλητου υλικού σε κατάσταση μόνιμης ροής.
*
Σύμφωνα με τον γεωγράφο Stephen Graham, ένα ευρύ διεθνές "πνευματικό πεδίο", αυτό που αποκάλεσε "φαντασματικό κόσμο ινστιτούτων και εκπαιδευτικών κέντρων στον τομέα της στρατιωτικής έρευνας ", έχει αναδυθεί μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου για να επανεξετάσει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στις αστικές περιοχές (1). Το αυξανόμενο δίκτυο αυτών των "φαντασματικών κόσμων" περιλαμβάνει σχολές, ινστιτούτα αστικής έρευνας και κέντρα εκπαίδευσης, καθώς και διαδικασίες ανταλλαγής γνώσεων, όπως συνέδρια, εργαστήρια και κοινές ασκήσεις μεταξύ συμμαχικών χωρών. Προκειμένου να κατανοήσουν την αστική ζωή, οι στρατιώτες -φορείς σήμερα μιας αστικής πρακτικής- παρακολουθούν εντατικά μαθήματα για να κατακτήσουν θέματα όπως οι αστικές υποδομές, η ανάλυση πολύπλοκων συστημάτων, η δομική σταθερότητα και οι τεχνικές κατασκευής, και αντλούν επίσης από ένα ευρύ φάσμα θεωριών και μεθόδων που αναπτύχθηκαν στους σύγχρονους ακαδημαϊκούς δημόσιους χώρους. Μια νέα σχέση έχει προκύψει έτσι σε ένα τρίγωνο με τρεις στενά συνδεδεμένες συνιστώσες: την ένοπλη σύγκρουση, το δομημένο περιβάλλον και τη θεωρητική γλώσσα που αποσκοπεί στην εννοιολόγησή του.
Ακολουθώντας τις παγκόσμιες τάσεις, ο ισραηλινός στρατός δημιούργησε την τελευταία δεκαετία μία σειρά από ινστιτούτα και επιτροπές εμπειρογνωμόνων σε διάφορα επίπεδα διοίκησης και τους ζήτησε να διατυπώσουν νέες έννοιες σε οργανωτικές, τακτικές και στρατηγικές απαντήσεις, δηλαδή στις βίαιες αστυνομικές επιχειρήσεις που έχουν γίνει γνωστές ως "βρώμικος" ή "χαμηλής έντασης" πόλεμος. Μεταξύ αυτών ήταν το Ινστιτούτο Επιχειρησιακής Θεωρίας (OTRI) που ιδρύθηκε το 1996 και η Εναλλακτική Ομάδα (2) που ιδρύθηκε το 2003. Τα ινστιτούτα αυτά αποτελούνταν όχι μόνο από στρατιωτικούς αξιωματικούς αλλά και από πανεπιστημιακούς και εμπειρογνώμονες σε θέματα τεχνολογίας. Δύο από τα κύρια πρόσωπα που συνδέονται με αυτά τα ινστιτούτα - ο έφεδρος στρατηγός Shimon Naveh, διευθυντής του OTRI, και ο στρατηγός Aviv Kochavi - αναφέρονται εκτενώς στις επόμενες σελίδες.
Αντεστραμμένη αστική γεωγραφία
Η τακτική που συνίσταται στο "να περνάς μέσα από τους τοίχους" αναπτύχθηκε, όχι ως απάντηση σε θεωρητικές επιρροές, αλλά ως ένας τρόπος διείσδυσης σε αδιαπέραστα μέχρι τότε στρατόπεδα προσφύγων. Ο Aviv Kochavi, ο οποίος διοικούσε τότε την ταξιαρχία αλεξιπτωτιστών, εξήγησε την αρχή που είχε διαπνεύσει την επίθεση στον προσφυγικό καταυλισμό Μπαλάτα και την παρακείμενη casbah (παλιά πόλη) της Ναμπλούς.
"Ο χώρος που αντικρίζετε, αυτό το δωμάτιο που βλέπετε, δεν είναι τίποτα περισσότερο από την ερμηνεία που θα του δώσετε. Μπορείτε να διευρύνετε τα όρια της ερμηνείας σας, αλλά όχι απεριόριστα· άλλωστε, περιορίζεται αναγκαστικά από φυσικά στοιχεία, δεδομένου ότι περιέχει κτίρια και σοκάκια. Το ερώτημα λοιπόν είναι: πώς ερμηνεύετε το σοκάκι; Ερμηνεύετε το σοκάκι ως ένα μέρος που πρέπει να διασχίζεται, όπως κάνει κάθε αρχιτέκτονας και πολεοδόμος, ή ερμηνεύετε το σοκάκι ως ένα μέρος που απαγορεύει τη διέλευση; Όλα εξαρτώνται από την ερμηνεία. Εμείς ερμηνεύσαμε το σοκάκι ως ένα μέρος που απαγορεύει τη διέλευση, και την πόρτα ως ένα μέρος που απαγορεύει το πέρασμα, και το παράθυρο ως ένα μέρος που απαγορεύει το κοίταγμα προς τα έξω, επειδή ένα όπλο μας περιμένει στο σοκάκι και ένας παγιδευμένος μηχανισμός μας περιμένει πίσω από τις πόρτες. Αυτό συμβαίνει επειδή ο εχθρός έχει μια παραδοσιακή, κλασική ερμηνεία του χώρου και δεν θέλω να υπακούσω σε αυτή την ερμηνεία και να πέσω στις παγίδες του. Θέλω να τον αιφνιδιάσω! Αυτή είναι η ουσία του πολέμου. Πρέπει να νικήσω. Πρέπει να εμφανιστώ από κάπου απροσδόκητα. Και αυτό προσπαθήσαμε να κάνουμε.
Γι' αυτό υιοθετήσαμε τη μέθοδο να περνάμε μέσα από τους τοίχους... Σαν ένα σκουλήκι που προχωράει τρώγωντας, και ξεπροβάλλει σε ορισμένα σημεία για να εξαφανιστεί ξανά. Μετακινούμασταν έτσι από το εσωτερικό των σπιτιών προς το εξωτερικό τους με εκπληκτικό τρόπο και σε σημεία που δεν μας περίμεναν, φτάνοντας από πίσω και χτυπώντας τον εχθρό που μας περίμενε στη γωνία... Είπα στους άνδρες μου: "Φίλοι μου, ό,τι κι αν νομίζετε, δεν τίθεται θέμα επιλογής. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να κινηθούμε. Αν έχετε συνηθίσει να ακολουθείτε δρόμους και πεζοδρόμια, ξεχάστε τα όλα. Από τώρα και στο εξής, θα πηγαίνουμε μέσα από τους τοίχους!" (3)
Αν η μετακίνηση μέσα από τοίχους θεωρείται από τον στρατό ως "ανθρώπινη" απάντηση στις άσκοπες καταστροφές που προκαλεί ο παραδοσιακός αστικός πολέμος και ως "κομψή" εναλλακτική λύση στην αστική καταστροφή τύπου Τζενίν, αυτό συμβαίνει επειδή οι ζημιές είναι συχνά κρυμμένες μέσα στα σπίτια. Η απροσδόκητη διείσδυση του πολέμου στον ιδιωτικό τομέα του σπιτιού έχει βιωθεί από τους αμάχους στην Παλαιστίνη, όπως και στο Ιράκ, ως η πιο βαθιά μορφή τραύματος και ταπείνωσης. Καθώς οι Παλαιστίνιοι αντάρτες ελίσσονταν και αυτοί μέσα από τοίχους και προσχεδιασμένα ανοίγματα, οι περισσότερες μάχες έλαβαν χώρα σε ιδιωτικές κατοικίες. Κάποια κτίρια ήταν σαν πραγματικές τούρτες, με Ισραηλινούς στρατιώτες μερικές φορές πάνω και κάτω από έναν όροφο όπου Παλαιστίνιοι βρίσκονταν παγιδευμένοι.
Ο αστικός πόλεμος εξαρτάται όλο και περισσότερο από τεχνολογίες που αναπτύσσονται για να "ξηλώσουν τον τοίχο", σύμφωνα με την έκφραση του Gordon Matta-Clark. Εκτός από τις στρατιωτικές τακτικές που συνεπάγονται τη φυσική διάλυση των τοίχων, έχουν αναπτυχθεί νέες μέθοδοι που επιτρέπουν στους στρατιώτες όχι μόνο να βλέπουν, αλλά και να πυροβολούν μέσα από αυτούς. Η ισραηλινή εταιρεία Camero έχει αναπτύξει έναν φορητό απεικονιστή που συνδυάζει μια θερμική κάμερα απεικόνισης με ένα ραντάρ πολύ ευρείας ζώνης, το οποίο, όπως ο εξοπλισμός υπερήχων που βρίσκεται στα μαιευτήρια, επιτρέπει την τρισδιάστατη παρατήρηση κρυμμένων ιχνών ζωής (4). Εκτός από τα όπλα που χρησιμοποιούν τα πυρομαχικά 5,56 χιλιοστών του ΝΑΤΟ, προστίθενται και άλλα που χρησιμοποιούν σφαίρες 7,62 χιλιοστών, οι οποίες μπορούν να διαπεράσουν την πέτρα, το ξύλο και τα τούβλα χωρίς μεγάλη εκτροπή της σφαίρας. Τα εργαλεία "κυριολεκτικής διαφάνειας" αποτελούν τα κύρια συστατικά σε μία έρευνα που αποσκοπεί στην παραγωγή ενός φανταστικού, και φαντασματικού στρατιωτικού κόσμου (ή κόσμου βιντεοπαιχνιδιών) απεριόριστης ρευστότητας, εντός του οποίου ο χώρος της πόλης γίνεται τόσο πλεύσιμος όσο και ένας ωκεανός. Προσπαθώντας να δει τι κρύβεται πίσω από τους τοίχους, να κινηθεί και να πυροβολήσει μέσα από αυτούς, ο στρατός φαίνεται να έχει μεταφέρει τις σύγχρονες τεχνολογίες - δικαιολογημένες σύμφωνα με (σχεδόν) σύγχρονες θεωρίες - σε ένα μεταφυσικό επίπεδο, επιδιώκοντας να κινηθεί πέρα από το εδώ και τώρα της φυσικής πραγματικότητας, συγχωνεύοντας το χρόνο και το χώρο.
Η ακαδημία των οδομαχιών
Ο έφεδρος στρατηγός Shimon Naveh ήταν συνδιευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας Επιχειρησιακής Θεωρίας μέχρι τα μέσα του 2006. Σε μια συνέντευξη που μου παραχώρησε, ο Naveh μίλησε για τους σκοπούς του ινστιτούτου. "Η επιχείρηση της Τζενίν ήταν μια πλήρης αποτυχία για τον ισραηλινό στρατό και η ζημία που προκάλεσε στον ισραηλινό στρατό ήταν μεγαλύτερη από τη ζημία που προκάλεσε στους Παλαιστίνιους [sic]. Ήταν υπό τη διοίκηση εξαιρετικά άπειρων αξιωματικών που πανηκοβλήθηκανι, αυτό είναι όλο. Απλά σταμάτησαν να σκέφτονται". 'Αφηνε να εννοηθεί ότι ο ισραηλινός στρατός έπρεπε να συνεχίσει να αναπτύσσει το είδος της προσέγγισης που εφαρμόστηκε στη Ναμπλούς και τη Μπαλάτα. 'Εβλεπε τη δουλειά του ως έναν τρόπο "να γίνουν οι ενέργειες του ισραηλινού στρατού πιο αποτελεσματικές, πιο έξυπνες... και επομένως πιο ανθρώπινες". Όσο για τις θεωρητικές αναφορές που χρησιμοποιεί το ινστιτούτο, απαντά: "Διαβάζουμε τον Christopher Alexander... Το διανοείστε! Διαβάζουμε τον John Forester... Διαβάζουμε τον Gregory Bateson, διαβάζουμε τον Clifford Geertz. Δεν μιλάω μόνο για μένα, όλοι οι στρατιώτες μας, όλοι οι αξιωματικοί μας, όλοι μελετούν τέτοια βιβλία. Δημιουργήσαμε μια σχολή και αναπτύξαμε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα".
Σε μία ομιλία που παρακολούθησα, ο Shimon Naveh παρουσίασε ένα διάγραμμα που έμοιαζε με ένα "λογικό τετράγωνο", το οποίο περιέγραφε ένα σύστημα σχέσεων μεταξύ ορισμένων προτάσεων που αφορούσαν το στρατό και τις επιχειρήσεις των ανταρτών. Υπήρχαν επισημάνσεις δανεισμένες από το λεξιλόγιο των Ζιλ Ντελέζ και Φελίξ Γκουαταρί, όπως "Διαφορά και επανάληψη. Η διαλεκτική της δόμησης και της δομής"· "Άμορφοι αντίθετοι"· "Ελιγμός φράκταλ. Επίθεση και χτύπημα"· " Ταχύτητα εναντίον ρυθμού"· "Ουαχαμπίτικη πολεμική μηχανή"· "Μεταμοντέρνοι αναρχικοί"· "Νομαδικοί τρομοκράτες", κ.λπ.
"Γιατί ο Ντελέζ και ο Γκουαταρί"; Θέτω την ερώτηση στον Shimon Naveh: "Χρησιμοποιήσαμε πολύ διάφορες έννοιες που βρήκαμε στο Mille Plateaux [Χίλια Οροπέδια - σ.σ.]... Μας επέτρεψαν να υπολογίσουμε σύγχρονες καταστάσεις, κάτι που δεν θα ήταν εφικτό διαφορετικά. Και επίσης μας επέτρεψαν να επαναπροσδιορίσουμε τον τρόπο δράσης μας. Το σημαντικότερο ήταν η διάκριση που κάνουν μεταξύ των εννοιών του "λείου" και του "γραμμωτού" χώρου... οι οποίες αναφέρονται επίσης στις οργανωτικές έννοιες της "πολεμικής μηχανής" και του "κρατικού μηχανισμού"... Σήμερα χρησιμοποιούμε συχνά στον ισραηλινό στρατό την έκφραση "λειαίνουμε τον χώρο" αναφερόμενοι στον τρόπο με τον οποίο επιχειρούμε σε έναν χώρο σαν να μην είχε σύνορα. Προσπαθούμε να παράγουμε οργανωτικό χώρο με τέτοιο τρόπο ώστε τα σύνορα να μην μας επηρεάζουν. Οι παλαιστινιακές περιοχές θα μπορούσαν κάλλιστα να θεωρηθούν ως "γραμμωτές", στο βαθμό που περιβάλλονται από φράχτες: τοίχους, τάφρους, οδοφράγματα κ.λπ. Θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τον "γραμμωτό" χώρο της παραδοσιακής στρατιωτικής πρακτικής, που έχει πλέον ξεπεραστεί, ξεκινώντας από αυτή την "λεία" διάσταση που επιτρέπει την κίνηση στο χώρο, που διασχίζει όλα τα είδη των φραγμών και των συνόρων. Αντί να περιχαρακώνουμε και να οργανώνουμε τις δυνάμεις μας με βάση τα υπάρχοντα σύνορα, θέλουμε να μετακινούμαστε και να τα διασχίζουμε".
Ο Shimon Naveh ολοκλήρωσε πρόσφατα τη μετάφραση στα εβραϊκά μιας σειράς άρθρων του Bernard Tschumi από την αμερικανική συλλογή Architecture and Disjunction. Σε αυτές τις θεωρητικές προοπτικές, ο Naveh προσθέτει στοιχεία που είναι πλέον κλασικά στην πολεοδομία, όπως οι καταστασιακές πρακτικές της παρέκκλισης και της εκτροπής. Οι ιδέες αυτές σχεδιάστηκαν ως μέρος μιας γενικής προσέγγισης που αποσκοπούσε στην αμφισβήτηση της ιεραρχικής κατασκευής της καπιταλιστικής πόλης. Στόχευαν να καταργήσουν τις διακρίσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, εσωτερικού και εξωτερικού, χρήσης και λειτουργίας, να αντικαταστήσουν τον ιδιωτικό χώρο με μια δημόσια επιφάνεια "χωρίς σύνορα". Ο Shimon Naveh αναφέρθηκε επίσης στο έργο του Ζωρζ Μπατάιγ, που επιθυμούσε κι αυτός να επιτεθεί στην αρχιτεκτονική: το κάλεσμά του στα όπλα είχε ως στόχο τη διάλυση του άκαμπτου ορθολογισμού που επικράτησε μετά τον πόλεμο, τη διάρρηξη του "αρχιτεκτονικού ζουρλομανδύα" και την απελευθέρωση των καταπιεσμένων επιθυμιών.
Αυτές οι ιδέες και οι τακτικές αντανακλούσαν μια ευρέως διαδεδομένη κρίση εμπιστοσύνης στην ικανότητα των κρατικών δομών να προστατεύουν ή να επεκτείνουν τη δημοκρατία. Από πολλές απόψεις, η μη κρατική μικροπολιτική της εποχής αντιπροσώπευε μια προσπάθεια συγκρότησης ενός ψυχικού και συναισθηματικού αντάρτικου στα οικεία επίπεδα του σώματος, της σεξουαλικότητας και της διυποκειμενικότητας, και δημιουργίας ενός ατόμου στο οποίο το προσωπικό γινόταν πολιτικό και ανατρεπτικό. Αυτές οι θεωρητικές θέσεις προσέφεραν μια στρατηγική αποκοπής από τον επίσημο κρατικό μηχανισμό στον ιδιωτικό τομέα. Ενώ αυτές οι τακτικές επινοήθηκαν για να υπερβούν την καθιερωμένη "αστική τάξη" της πόλης, με το αρχιτεκτονικό στοιχείο του τοίχους -της αστικής ή γεωπολιτικής εστίας- να προβάλλεται ως η ενσάρκωση της κοινωνικής ή γεωπολιτικής καταστολής, στα χέρια του ισραηλινού στρατού, οι τακτικές που εμπνεύστηκαν από αυτούς τους στοχαστές προβάλλονταν ως η βάση για την επίθεση σε μια "εχθρική" πόλη. Η μελέτη των ανθρωπιστικών επιστημών - που συχνά εκλαμβάνεται ως ισχυρό όπλο κατά του ιμπεριαλισμού - ιδιοποιήθηκε εδώ ως ισχυρό εργαλείο της ίδιας της αποικιοκρατικής εξουσίας.
Τα παραπάνω δεν αναφέρονται εδώ για να κατηγορήσουμε αυτό το θεωρητικό σώμα, τους συγγραφείς του ή την καθαρότητα των προθέσεών τους, ή για να προωθήσουμε μια αντιθεωρητική προσέγγιση, αλλά για να επιστήσουμε την προσοχή στη δυνατότητα, που είχε προβλέψει ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, να μπορούν να ενσωματωθούν η "αντίφαση και η κριτική", και να αποτελέσουν εργαλείο στην υπηρεσία της ηγεμονικής εξουσίας - στην προκειμένη περίπτωση η μετα-καταστασιακή και ακόμη και μετα-αποικιακή θεωρία από το αποικιακό κράτος- καθώς αυξάνεται η ενσωμάτωση μεταξύ των διαφόρων πτυχών της κοινωνίας.(5) [...]
Συνεχίζεται
(2) Yedidia Ya'ari and Haim Assa, Diffused Warfare, War in the 21st Century, Tel Aviv, Miskal — Yediot Aharonot Books / Chemed Books, 2005 [κείμενο στα εβραϊκά, σελ. 9-13, 146.
(3) Eyal Weizman και Nadav Harel, συνέντευξη με τον Aviv Kochavi, 24 Σεπτεμβρίου 2004, σε μια ισραηλινή στρατιωτική βάση κοντά στο Τελ Αβίβ [κείμενο στα εβραϊκά· τεκμηρίωση βίντεο από τους Nadav Harel και Zohar Kaniel.
(5) "Μπροστά στα μεγάλα επιτεύγματα της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας, φαίνεται ότι η κριτική θεωρία δεν μπορεί πλέον να δικαιολογήσει ορθολογικά την ανάγκη υπέρβασης αυτής της κοινωνίας. Το κενό φτάνει στην ίδια τη δομή της θεωρίας γιατί οι κατηγορίες της κοινωνικής θεωρίας αναπτύχθηκαν σε μια εποχή που η ανάγκη για άρνηση και ανατροπή ήταν ταυτόσημη με πραγματικές και ενεργές κοινωνικές δυνάμεις. (…) Στη βιομηχανική κοινωνία που εφαρμόζει μια πολιτική αυξανόμενης ένταξης, αυτά τα περιεχόμενα χάνουν το κριτικό τους περιεχόμενο και γίνονται περιγραφικοί, απογοητευτικοί, λειτουργικοί όροι." Herbert Marcuse, Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος. Δοκίμιο για την ιδεολογία της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας, Παρίσι, Minuit, 1968, σελ. 22.
