Η πτώση του "λευκού ερωδιού"
ή η εθελοτυφλία της Frontex
Émilien Bernard
Orient XXI - 27.09.2023
Κακή συγκυρία για την Frontex, την ευρωπαϊκή υπηρεσία φύλαξης των συνόρων: μετά το σκάνδαλο με τις επαναπροωθήσεις στα ελληνικά ύδατα, το οποίο οδήγησε στην απομάκρυνση του πρώην διευθυντή της, ένα από τα πανάκριβα μη επανδρωμένα αεροσκάφη μεγάλης εμβέλειας Heron 1 συνετρίβη στο Ιόνιο Πέλαγος στα τέλη Αυγούστου. Ένα ατύχημα που αναδεικνύει τη μιλιταριστική διολίσθηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την οχύρωση των νότιων συνόρων της.
Την Πέμπτη 24 Αυγούστου 2023, ένα μεγάλο λευκό πουλί έκανε μοιραία βουτιά στο Ιόνιο Πέλαγος, 70 ναυτικά μίλια από τις ακτές της Κρήτης. Ονομαζόταν "Heron 1" και ήταν ακόμα πολύ νεαρό, με μόλις 3.000 ώρες πτήσης στο ενεργητικό του. Ο εργοδότης του; Η Frontex, η ευρωπαϊκή υπηρεσία συνοριοφυλακής και ακτοφυλακής που είναι υπεύθυνη για τη ρύθμιση των ευρωπαϊκών συνόρων από το 2004, με ολοένα αυξανόμενο προϋπολογισμό.
Το Heron 1 αναφέρεται στη βάρβαρη ορολογία της βιομηχανίας όπλων ως μη επανδρωμένο αεροσκάφος τέταρτης γενιάς MALE (Medium Altitude Long Endurance), είναι δηλαδή ένα μεγάλο, αυτοματοποιημένο σκάφος ικανό να διανύει μεγάλες αποστάσεις. Μέχρι τη συντριβή του, η Frontex διέθετε μόνο δύο drones Heron 1. Το πρώτο παραγγέλθηκε τον Οκτώβριο του 2020, όταν ο οργανισμός υπέγραψε σύμβαση ύψους 50 εκατ. ευρώ ετησίως με την Airbus για τη μίσθωση - "leasing" - του αεροσκάφους. Η Airbus υπέγραψε στη συνέχεια συμβάσεις υπεργολαβίας, ιδίως με την ισραηλινή κατασκευάστρια εταιρεία IAI System - για συνολικά 2.400 ώρες πτήσης, με υπερβάσεις του προϋπολογισμού που εκτίναξαν το ετήσιο κόστος. Με άλλα λόγια, το κόστος λειτουργίας αυτού του παράξενου πουλιού είναι αβυσσαλέο. Η Frontex είναι απρόθυμη να υπεισέλθει σε λεπτομέρειες, επικαλούμενη "εμπορικά ευαίσθητα δεδομένα", όπως εξηγεί ο Matthias Monroy, Γερμανός δημοσιογράφος που ειδικεύεται στην αεροναυπηγική: "Δεν θέλουν να δώσουν κανένα στοιχείο ότι αυτά τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη είναι πιο ακριβά από τα συμβατικά αεροσκάφη, αν και φαίνεται προφανές ότι είναι".
Η είδηση της πτώσης του ακριβού πουλιού δεν προκάλεσε πολλές δημόσιες αντιδράσεις - δεν υπήρξε σχεδόν καμία αναφορά σε αυτό στα μέσα ενημέρωσης εκτός από κάποια ελληνικά και εξειδικευμένες ιστοσελίδες. Υπάρχει, ωστόσο, ένα ίχνος της στην ψηφιακή πύλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, με ημερομηνία 29 Αυγούστου 2023. Εκείνη την ημέρα, η Özlem Demirel, Γερμανίδα ευρωβουλευτής του αριστερού κόμματος Die Linke, κατέθεσε την ερώτηση E-002469/2023 (μια επερώτηση που καταγράφηκε με τον τίτλο: "Συντριβή ενός δεύτερου μη επανδρωμένου αεροσκάφους μεγάλου βεληνεκούς που επιχειρούσε για λογαριασμό της Frontex"), στην οποία αμφισβητούσε την αξιοπιστία αυτών των drones. Υπενθύμιζε ότι, ήδη το 2020, ένα ακριβό drone μεγάλου βεληνεκούς που χειριζόταν η Frontex είχε πέσει στη θάλασσα - αυτή τη φορά ένα μοντέλο Hermes 900, εξίσου ακριβό, κόσμημα της ισραηλινής εταιρείας Elbit Systems. Και η ευρωβουλευτής ρωτούσε: "Ποιος είναι υπεύθυνος;"
Ένα πολύπλοκο ζήτημα. "Οι ελληνικές αρχές, που είναι υπεύθυνες για τις έρευνες, θα καθορίσουν ποιος θα θεωρηθεί υπεύθυνος", εξηγεί ο Matthias Monroy. "Εάν υπήρξε τεχνική βλάβη, τότε η IAI System θα πρέπει αναμφίβολα να πληρώσει. Αλλά αν ήταν πρόβλημα δορυφορικής επικοινωνίας, όπως κάποιοι έχουν υποστηρίξει, ή αν ήταν λάθος του πιλότου, τότε θα είναι η Airbus, ή μάλλον ο ασφαλιστής της, που θα πρέπει να πληρώσει το λογαριασμό."
Το Heron 1 έχει το μέγεθος ενός μεγάλου τουριστικού αεροσκάφους - σχεδόν ενός μίνι τζετ. Με άνοιγμα φτερών 17 μέτρα, υποτίθεται ότι μπορεί να πετάξει αυτόνομα για 24 ώρες (αντί για 36 ώρες για το Hermes 900) και είναι εξοπλισμένο με πολλές κάμερες, συσκευές νυχτερινής όρασης, ραντάρ και, προφανώς, τεχνολογίες ικανές να εντοπίζουν δορυφορικά τηλέφωνα. Μια σημαντική λεπτομέρεια: καθώς δεν είναι αυτοματοποιημένο, χειρίζεται εξ αποστάσεως από έναν πιλότο της Airbus. Αν και χρησιμοποιείται επίσης σε πεδία πολεμικών συγκρούσεων, κυρίως από τον γερμανικό και τον ισραηλινό στρατό, όπου επίσης έχει αποδειχθεί ελάχιστα αξιόπιστο, η αποστολή του στο πλαίσιο της Frontex έχει να κάνει καθαρά με την επιτήρηση: να παρέχει πληροφορίες σχετικά με τις λέμβους των εξόριστων που κατευθύνονται προς την Ευρώπη.
Η Frontex διέθετε δύο drones Heron 1 μέχρι τη συντριβή. Η Airbus ήταν υπεύθυνη για τη μεταφορά των δεδομένων που συλλέγονταν προς τα κεντρικά γραφεία της Frontex στη Βαρσοβία (Πολωνία). Το αεροσκάφος που έκανε τη μοιραία βουτιά επικεντρωνόταν στην ελληνική ζώνη SAR (Search and Rescue) και είχε τη βάση του στην Κρήτη. Στην ίδια αυτή ζώνη SAR η Frontex επέβλεπε λιγότερο ή περισσότερο άμεσα πολυάριθμα pushbacks (επαναπροωθήσεις στη θάλασσα), μια παράνομη πρακτική που έχει τεκμηριωθεί ουκ ολίγες φορές. Το σκάνδαλο ανάγκασε τελικά τον Γάλλο Fabrice Leggeri να παραιτηθεί από επικεφαλής του οργανισμού στα τέλη Απριλίου 2022. Δεν υπάρχει λόγος να μην πιστεύουμε ότι αυτό το Heron 1 έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην υπόθεση, παρέχοντας πληροφορίες στην ελληνική ακτοφυλακή, η οποία στη συνέχεια γύριζε πίσω τις βάρκες που ήταν φορτωμένες με εξόριστους.
Όσον αφορά το δίδυμό του, το Heron που βρίσκεται στη Μάλτα, ο ρόλος του είναι ακόμη πιο προβληματικός. Ωστόσο, είναι παρόμοιο με εκείνο που συνετρίβη. "Είναι ακριβώς ο ίδιος τύπος drone", εξηγεί ο Tamino Bohm, "tactical coordinator" (συντονιστής τακτικής) στο αεροσκάφος της Sea-Watch, μιας γερμανικής ΜΚΟ για τη διάσωση στη θάλασσα που δραστηριοποιείται από το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα. Η μόνη διαφορά μεταξύ αυτού του Heron, με αριθμό μητρώου AS2132, με το δίδυμό του είναι σε σχέση με την περιοχή που καλύπτει: πετάει πάνω από τις λιβυκές ζώνες SAR, παρέχοντας τις πληροφορίες που συλλέγει σε εκείνους που η κοινότητα της θαλάσσιας διάσωσης αποκαλεί "υποτιθέμενους λιβυκούς ακτοφύλακες" - στην πραγματικότητα, στοιχεία των διαφόρων πολιτοφυλακών που ευδοκιμούν στο λιβυκό έδαφος και δρουν ως θαλάσσιοι πειρατές. Χρηματοδοτούνται εν μέρει από την Ευρωπαϊκή Ένωση και αναλαμβάνουν κυρίως να εμποδίζουν τις λέμβους να συνεχίσουν το ταξίδι τους, γυρίζοντας πίσω στη Λιβύη τους επιβάτες τους, όπου συχνά κρατούνται σε λιγότερο ή περισσότερο παράνομες φυλακές με κολασμένες συνθήκες κράτησης.
Ένα είδος άτυπου αεροπορικού πολέμου διεξάγεται έτσι στα ανοικτά της Λαμπεντούζα. Τα drones και τα αεροσκάφη της Frontex συναντούν τακτικά εκείνα των ΜΚΟ, όπως της Sea-Watch, σε ένα σουρεαλιστικό μπαλέτο: οι πρώτοι προσπαθούν να ενημερώσουν τους Λίβυους ώστε να συλλαμβάνουν τους εξόριστους που εντοπίζονται στην ανοιχτή θάλασσα· οι δεύτεροι χρησιμοποιούν τα πενιχρά τους μέσα για να καταγράψουν και να καταγγείλουν ναυάγια και επαναπροωθήσεις στη Λιβύη. Ο Tamino δηλώνει δηκτικά: "Θα προτιμούσα να ήταν το drone που συνετρίβη εκείνο που επιχειρεί από τη Μάλτα. Αλλά από το τίποτα καλό είναι κι αυτό."
Μέχρι να ολοκληρωθεί η έρευνα για τη συντριβή, η πτήση των drones Heron 1 έχει ανασταλεί στην ελληνική χερσαία και θαλάσσια επικράτεια, λέει ο Matthias Monroy (ο οποίος προσθέτει ότι η απαγόρευση αυτή ισχύει και για τα δύο μη επανδρωμένα αεροσκάφη του ίδιου μοντέλου που ανήκουν στον ελληνικό στρατό). Η συντριβή του ενός από τα δύο Heron 1 είναι επομένως άσχημα νέα για τη Frontex και τους υποστηρικτές της Ευρώπης-Φρούριο, οι οποίοι έχουν ήδη ζοριστεί με τις μαζικές αφίξεις στη Λαμπεντούζα στα μέσα Σεπτεμβρίου και τη φιλοξενία που επέδειξαν οι ντόπιοι. Μια έκθεση που δημοσιεύθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 2022, με τίτλο "Τείχη και φράχτες στα σύνορα της ΕΕ", αναφέρει ότι υπάρχουν σήμερα 2.035 χιλιόμετρα συνοριακών φρακτών, σε σύγκριση με 315 το 2014. Είναι η υλοποίηση ενός δαπανηρού απομονωτισμού, που επικαλείται μία φαντασιακή εισβολή, και είναι σαφές ότι τα ακραία μέτρα ασφάλειας δεν πτοούν στο παραμικρό όσους θα ήθελαν να φτάσουν στην Ευρώπη.
Ωστόσο, δεν υπολείπονται τα μέσα. Κατά το πρώτο έτος λειτουργίας της, το 2005, ο προϋπολογισμός της Frontex ανήλθε σε 6 εκατ. ευρώ. Έκτοτε, ο προϋπολογισμός αυξήθηκε σταθερά, φθάνοντας τα 845,4 εκατομμύρια ευρώ το 2023, με ένα προσωπικό που ξεπερνά τα 2.100 άτομα - με προβλεπόμενο προϋπολογισμό για την περίοδο 2021-2027 ύψους 11 δισεκατομμυρίων ευρώ και στόχο 10.000 φρουρούς μέχρι το 2027 (μεταξύ των οποίων 7.000 αποσπασμένοι από τα κράτη μέλη).
Από το 2019, η Frontex έχει διευρυμένη εντολή που επιτρέπει την απόκτηση και κατοχή αεροσκαφών, μη επανδρωμένων αεροσκαφών και πυροβόλων όπλων. Ο οργανισμός έχει επίσης επεκταθεί γεωγραφικά με την πάροδο του χρόνου. Το προσωπικό της μπορεί να περιπολεί στα ύδατα ανοικτά της Λαμπεντούζα ή να συμμετέχει σε αποστολές επιτήρησης στα σερβοουγγρικά σύνορα, ενώ ο αρχικός της ρόλος ήταν απλώς να συνδράμει τις ευρωπαϊκές χώρες στη διαχείριση των συνόρων τους. Ο ευρωπαϊκός οργανισμός διαδραματίζει επίσης ρόλο στην υπέρμετρη τεχνολογική θωράκιση που αναπτύσσεται στα σύνορα. 'Οσον αφορά τα εναέρια μέσα και μόνο, ο οργανισμός προσβλέπει στην καινοτομία: έχει ήδη επενδύσει αρκετά εκατομμύρια ευρώ σε ένα σχέδιο αυτοματοποιημένου ζέπελιν συνδεδεμένου με καλώδιο 1.000 μέτρων, καθώς και στην ανάπτυξη τετρακόπτερων drones βάρους περίπου δέκα κιλών. Τέλος, η Frontex ασχολείται επίσης με την ευρεία συλλογή μεταναστευτικών δεδομένων με σκοπό να γλυτώσει τις επαναπροωθήσεις. Υποστηρίζει ακόμη και έργα που αποσκοπούν στη διαχείριση των ανθρώπινων ροών με τη χρήση αλγορίθμων.
Με μια κουλτούρα μυστικότητας που τη διατρέχει όπως τους στρατούς, η υπηρεσία έχει ειδικότητα στις γκρίζες ζώνες και τις αδιαφανείς συνεργασίες, ενώ ευθύνεται ολοένα και περισσότερο για την αύξηση της φονικότητας των συνόρων. "Από τις πρώτες μέρες της δημιουργίας της, η Frontex έχει γίνει ο παράγοντας της στρατιωτικοποίησης των ευρωπαϊκών συνόρων", συνοψίζει μια έκθεση της Fondation Jean-Jaurès που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2023. "Βασίζοντας τη λειτουργία της στην ανάλυση κινδύνων, η Frontex συνέβαλε στην αντίληψη των ευρωπαϊκών συνόρων ως πολιορκημένου φρουρίου, συνδέοντας τη διακίνηση ναρκωτικών και ανθρώπων με τις ευρύτερες μεταναστευτικές ροές".
Στην προσπάθειά της να επεκταθεί προς κάθε κατεύθυνση, ο οργανισμός στρέφει τώρα την προσοχή του στην Αφρική, όπου ενεργεί κάπως άτυπα για να θέσει σε εφαρμογή πολιτικές για την εξωτερική ανάθεση τήρησης των ευρωπαϊκών συνόρων. Συγκεκριμένα, πιέζει με όλο της το βάρος για να έχει μόνιμη παρουσία στη Σενεγάλη και τη Μαυριτανία. "Χάρη στα χρήματα των Ευρωπαίων φορολογουμένων, από το 2018 η Σενεγάλη έχει κατασκευάσει τουλάχιστον εννέα συνοριακούς σταθμούς και τέσσερα περιφερειακά παραρτήματα της Εθνικής Διεύθυνσης για την καταπολέμηση της διακίνησης μεταναστών. Αυτοί οι χώροι είναι εξοπλισμένοι με πλήθος τεχνολογιών παρεμβατικής παρακολούθησης: εκτός από το μικρό μαύρο βαλιτσάκι [που περιέχει ένα εργαλείο εξαγωγής δεδομένων], υπάρχουν και λογισμικά βιομετρικής ταυτοποίησης δακτυλικών αποτυπωμάτων και αναγνώρισης προσώπου, drones, ψηφιακοί διακομιστές, γυαλιά νυχτερινής όρασης και πολλά άλλα ακόμη", αποκαλύπτει έρευνα της αμερικανικής εφημερίδας In These Times. Πολύ αντιδημοφιλές στην ήπειρο, αυτό το είδος της πολιορκητικής νεοαποικιοκρατίας αναπτύσσεται άτυπα. Φέρει όμως τη σφραγίδα της Frontex, μιας υπηρεσίας που έχει εμμονή με τον πολλαπλασιασμό των φυσικών και εικονικών τειχών.
Στη Σενεγάλη, πολλοί είναι αυτοί που αντιδρούν. Τον Αύγουστο του 2022, ο σύλλογος Boza Fii διοργάνωσε πολυήμερες συζητήσεις με τίτλο "Pushback Frontex" και με το σύνθημα: "Εσείς επιτηρείτε τα σύνορα, κι εμείς σας επιτηρούμε". Η εκδήλωση επαναλήφθηκε τον Αύγουστο του 2023 με την εκστρατεία "72h Push Back Frontex" ενάντια στις τρέχουσες διαπραγματεύσεις μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Σενεγάλης, ενώ ζητήθηκε "η οριστική διάλυση του ευρωπαϊκού οργανισμού φύλαξης συνόρων". Στον ραδιοφωνικό σταθμό RFI, ο εκπρόσωπός του Saliou Diouf εξήγησε πρόσφατα την άποψή του: "Αγωνιζόμαστε για την ελεύθερη κυκλοφορία για όλους. [...] Πολλά χρήματα έρχονται εδώ και πολύ καιρό, αλλά μήπως αυτό έχει σταματήσει τους ανθρώπους να φεύγουν";
Αυτή η πολιτική "χρήματα για τείχη" εφαρμόζεται και σε άλλες αφρικανικές χώρες, όπως ο Νίγηρας και το Σουδάν. Η Frontex δεν εμπλέκεται άμεσα, αλλά η Ευρώπη πληρώνει εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ σε 26 αφρικανικές χώρες για να θέσουν σε εφαρμογή τοπικές πολιτικές για τον αποκλεισμό της μετανάστευσης.
"Χρειαζόμαστε ανθρωπιστική βοήθεια, όχι εργαλεία ασφαλείας", λέει στην έρευνα του In These Times ο Mbaye Diop, εργαζόμενος σε έναν καταυλισμό του Ερυθρού Σταυρού στα σύνορα μεταξύ Σενεγάλης και Μαυριτανίας. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και στην άλλη πλευρά της Μεσογείου: σε ένα tweet που δημοσιεύτηκε μετά τη συντριβή του Heron 1, η ΜΚΟ Sea-Watch σημείωσε ότι με τα 50 εκατομμύρια που διατέθηκαν στην Airbus και τους υπεργολάβους της για να φυτέψουν το Heron στη θάλασσα, "θα μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε στα αεροσκάφη μας διάσωσης Seabird 1 και Seabird 2 πτήσεις για 25 χρόνια".
O Émilien Bernard είναι Γάλλος δημοσιογράφος. Είναι ο Συγγραφέας του βιβλίου Forteresse Europe. Enquête sur l’envers de nos frontières (Η Ευρώπη φρούριο. 'Ερευνα για την άλλη πλευρά των συνόρων μας). Εκδόσεις Lux, 2024
'Οταν η Frontex έριχνε βαρύτατες ευθύνες στις ελληνικές αρχές για το ναυάγιο στην Πύλο με τους 650 περίπου νεκρούς...
"Το RFA [Γραφείο Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Frontex - σ.σ.] καταλήγει στο συμπέρασμα, με βάση τις διαθέσιμες πληροφορίες, ότι: κατά τον αρχικό εντοπισμό από τον Αετό 1, υπήρχε εύλογη βεβαιότητα ότι τα άτομα που επέβαιναν στο πλοίο Adriana απειλούνταν από σοβαρό και άμεσο κίνδυνο και χρειάζονταν άμεση βοήθεια. Θα πρέπει, βάσει αναθεωρημένης διαδικασίας αξιολόγησης, να εκτιμηθούν ενδελεχέστερα παρόμοιες περιπτώσεις ως προς την ανάγκη έκδοσης συναγερμού Mayday, ιδίως όταν οι αρμόδιες εθνικές αρχές δεν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με την αξιολόγηση της κατάστασης και τα επακόλουθα βήματα, όπως η κήρυξη του σκάφους ως κινδυνεύοντος ή η έναρξη επιχείρησης έρευνας και διάσωσης. Όλες οι εφαρμοστέες διαδικασίες τηρήθηκαν επισήμως από τον Frontex κατά την αρχική παρατήρηση και τη διαβίβαση πληροφοριών στις ελληνικές αρχές· η Frontex έδωσε συνέχεια στις ελληνικές αρχές όσες πληροφορίες διέθετε από την παρακολούθηση. Οι ελληνικές αρχές φαίνεται ότι καθυστέρησαν την κήρυξη της επιχείρησης SAR μέχρι τη στιγμή του ναυαγίου, όταν δεν ήταν πλέον δυνατή η διάσωση όλων των επιβαινόντων, χρησιμοποίησαν ανεπαρκείς και ακατάλληλους πόρους, λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των ατόμων που επέβαιναν στο Adriana, και δεν αξιοποίησαν τους πόρους που προσέφερε ο Frontex. Το RFA εκφράζει τη λύπη του για το γεγονός ότι δεν έλαβε σχετικές πληροφορίες από τις ελληνικές αρχές σε απάντηση της έρευνάς του, αλλά αναμένει να λάβει τα αποτελέσματα των δύο εν εξελίξει εθνικών δικαστικών διαδικασιών, καθώς και της έρευνας του Έλληνα Διαμεσολαβητή."
Απόσπασμα από το τελικό συμπέρασμα που περιλαμβάνεται στο εμπιστευτικό πόρισμα (FINAL SI REPORT SIR 12595/2023) του RFA.
Το εμπιστευτικό πόρισμα δημοσιεύτηκε (στις 31 Ιανουαρίου 2024) ολόκληρο από τη δημοσιογράφο του ειδησεογραφικού σάιτ Euractiv Eleonora Vasques εδώ.
