Λαϊκή συγκίνηση για τον θάνατο του Ιρανού ποιητή Sayeh
(Amir Houshang Ebtehaj)
Marmar Kabir
Orient XXI - 10.09.2022
Στα τέλη Αυγούστου του 2022, χιλιάδες Ιρανοί παρακολούθησαν την κηδεία του ποιητή Sayeh στην Τεχεράνη και στη συνέχεια στο Rasht. Ο πολύ γνωστός αυτός συγγραφέας με αριστερές ευαισθησίες ήταν πάντα στην πλευρά του λαού, τόσο υπό το καθεστώς του Σάχη όσο και κατά τη διάρκεια της Ισλαμικής Δημοκρατίας, η οποία τον είχε ρίξει στη φυλακή για ένα διάστημα. Ο Sayeh ενσάρκωσε μια γενιά διανοουμένων με ελεύθερη και λαϊκή φωνή.
Η κηδεία του διάσημου ποιητή Amir Houshang Ebtehaj, με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Sayeh ("σκιά"), διήρκεσε δύο ημέρες με τη συμμετοχή πολλών Ιρανών. Ο ποιητής γεννήθηκε τον Φεβρουάριο του 1928 στο Rasht του βόρειου Ιράν και πέθανε στις 10 Αυγούστου 2022 στην Κολωνία. 'Επρεπε να ταφεί στη γενέθλια χώρα του, το Ιράν, ή στη Γερμανία, όπου έζησε; Μετά από αρκετές οικογενειακές αμφιταλαντεύσεις και αναμφίβολα δύσκολες διαπραγματεύσεις με το καθεστώς, η σορός του μεταφέρθηκε τελικά στην Τεχεράνη στις 24 Αυγούστου.
Την Παρασκευή 26 Αυγούστου, μετά από ένα σύντομο πέρασμα της νεκρικής πομπής μπροστά από το παλιό του σπίτι και το αγαπημένο του δέντρο (βλ. το ποίημά του Το Πορφυρό), το πλήθος απότισε φόρου τιμής στον ποιητή στην Όπερα της Τεχεράνης, στο κέντρο της πρωτεύουσας. Η επίσημη "εγκεκριμένη" τελετή ήταν σύντομη και σημαδεύτηκε από την παρέμβαση της κόρης του Yalda. Χιλιάδες λαού συνόδευσαν τη νεκροφόρα, τραγουδώντας τα ποιήματά του στους γύρω δρόμους. Την επόμενη ημέρα, ο Amir Houshang Ebtehaj κηδεύτηκε σε δημόσιο κήπο της γενέτειράς του, της πόλης Rasht, συνοδευόμενος από ένα τεράστιο πλήθος. Κάποιοι ταξίδεψαν και νύχτα για να μην χάσουν το ιστορικό αυτό γεγονός. Από τότε, κάθε βράδυ, οι άνθρωποι συγκεντρώνονται γύρω από τον τάφο του και τραγουδούν τα ποιήματά του.
Ο Sayeh άρχισε να γράφει σε ηλικία 13 ετών και δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή το 1946. Θεωρήθηκε ποιητής του λαού, του οποίου αντιπροσώπευε τη σοφία και την ευγένεια. Σε όλη του τη ζωή ονειρευόταν τη δικαιοσύνη και την ελευθερία, και πριν πεθάνει είπε ότι δεν μετάνιωσε για τα ανθρωπιστικά του ιδανικά. Διατρέχοντας την ταραχώδη ιστορία της χώρας του, εξήγησε την επιλογή του ψευδώνυμού του ως εξής:
"Στη λέξη σκιά υπάρχει μια κάποια δόση ειρήνης, ντροπαλοσύνης, ταπεινότητας, ακόμη και άκακης πραότητας. Ενδιαφέρουσες έννοιες που ταιριάζουν στη φύση μου. Η λέξη καθεαυτή είναι απαλή και ανεπιτήδευτη από φωνητική άποψη. Εκφράζει και ένα είδος λύπης, ενώ η ουσιαστική έννοια της λέξης είναι αντίθετη με τη βία και μπορεί κανείς να πει ακόμη και σε οτιδήποτε υπεροπτικό."
Η διάλυση των "μεγάλων ονείρων"
Ο Sayeh ήταν ένας αδιαμφισβήτητος μάστορας του ghazal, ενός είδους λυρικού ποιήματος που τραγουδάει την αγάπη. Για τον συνάδελφό του Chafii Kadkani, ο οποίος επρόκειτο να εκφωνήσει λόγο στην κηδεία του μπροστά από την Όπερα της Τεχεράνης - μια ομιλία ωστόσο που δεν επιθυμούσαν οι "επίσημοι" διοργανωτές - :
"Προσπαθούσε πάντα να μεταφέρει στην ποίησή του τις επιθυμίες και τις θλίψεις των ανθρώπων της εποχής μας. Χωρίς να ισχυρίζεται ότι δημιούργησε έναν δικό του κόσμο, καθρεφτίζει τις θλίψεις και τις χαρές των ανθρώπων της εποχής μας και εκείνων που ένιωσαν στη σάρκα τους την καταστροφή των μεγάλων ονείρων του Ανθρώπου του 20ου αι. που αναζητούσε τη δικαιοσύνη, και που αναγνωρίζουν τον πόνο τους στα λόγια του..."
Ο Sayeh γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Rasht, μια από τις βόρειες πόλεις της χώρας όπου οι προοδευτικές ιδέες ήταν ευρέως διαδεδομένες, με τα πρώτα σχολεία θηλέων, τις πρώτες θεατρικές ομάδες και τις πρώτες ομάδες σοσιαλδημοκρατών. Όπως πολλοί νέοι της γενιάς του, πίστεψε στην αλλαγή με την εθνικοποίηση του πετρελαίου πριν από το αμερικανικό πραξικόπημα του 1953 και βρέθηκε τότε να συμπλέει με την προοδευτική και κομμουνιστική νεολαία. Ο Morteza Keyvan (1921-1954) ποιητής, κριτικός τέχνης, δημοσιογράφος και πολιτικός αγωνιστής, μέλος του Toudeh, του Κομμουνιστικού Κόμματος του Ιράν, ήταν ο στενότερος φίλος του. Συνήθιζαν να συναντιούνται με άλλους ποιητές και συγγραφείς στο καφέ Naderi στο κέντρο της Τεχεράνης σ' εκείνα τα χρόνια της ελπίδας, μέχρι το 1953.
Τις μέρες που ακολούθησαν το πραξικόπημα, ο Morteza Keyvan συνελήφθη και εκτελέστηκε. Τότε κυκλοφόρησε κι αυτό το ποίημα του Sayeh προς τιμή του:
Ο Keyvan έγινε ένα αστέρι
για να κρατήσει μαζί μας την λαμπερή ελπίδα
μέσα σ' αυτήν τη θλιβερή νύχτα...
Ο Keyvan ήταν ένα αστέρι
'Εζησε με το φως
πέθανε με το φως.
Ο Sayeh δεν ξέχασε ποτέ τον φίλο των νεανικών του χρόνων. Σε ένα από τα τελευταία του ποιήματα, το 2019, του γράφει:
Βλέπω αυτή την άνθιση της ευτυχίας
αυτή την υψηλή πτήση της ανθρωπότητας
αυτή τη μεγάλη γιορτή της μέρας της απελευθέρωσης
Ο Keyvan λέει χαμογελώντας στον Sayeh: είδες; Σου το είχα πει
Ναι, το βλέπω, είχες πάντα δίκιο
Το βλέπω, το βλέπω.
Κατά τη διάρκεια των σκληρών χρόνων της καταστολής, αυτός ο επαναστάτης έκρυψε στο σπίτι του ένα ζευγάρι αγωνιστών του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο άνδρας εκτελέστηκε το 1958 και η γυναίκα κατάφερε να πάρει τον δρόμο της εξορίας, επέστρεψε όμως 25 χρόνια μετά και στη συνέχεια φυλακίστηκε από το καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Αργότερα, τη δεκαετία του 1970, το Εθνικό Ραδιόφωνο του Ιράν του πρότεινε να φτιάξει προγράμματα με παραδοσιακή μουσική golhaye taze και goltchin hafte. Προσπάθησε να αναδιοργανώσει τα ραδιοφωνικά προγράμματα, να τα εκσυγχρονίσει και να προσκαλέσει νέα ταλέντα. Με δική του πρωτοβουλία δημιουργήθηκαν παραδοσιακά περσικά μουσικά συγκροτήματα, ενώ συνέβαλε ο ίδιος και στην εξέλιξή τους. Ορισμένα από τα λυρικά ποιήματά του έχουν ερμηνευθεί από διάσημους Ιρανούς τραγουδιστές, όπως οι Mohammad Reza Shajarian, Alireza Eftekhari και Shahram Nazeri.
Το τραγούδι του στα μεγάφωνα της φυλακής
Παραιτήθηκε από όλα τα καθήκοντά του μετά τη "Μαύρη Παρασκευή", την επίθεση του στρατού του Σάχη στις 8 Σεπτεμβρίου 1978 στην πλατεία Τζαλέχ στο κέντρο της Τεχεράνης, η οποία προκάλεσε δεκάδες θύματα. Τους επόμενους μήνες, διάφορα κομμάτια παραδοσιακής μουσικής έγιναν πραγματικοί ύμνοι για τους διαδηλωτές, όπως το Sepideh (αυγή) ή το Ιράν, πατρίδα της ελπίδας.
Το 1983 συνελήφθη λόγω των δεσμών του με το Κομμουνιστικό Κόμμα του Ιράν Toudeh, όταν το καθεστώς εξαπέλυσε καταστολή κατά των δυνάμεων της αντιπολίτευσης. Αργότερα αφηγήθηκε ότι τα μεγάφωνα στη φυλακή Evin όπου κρατούνταν έπαιζαν το τραγούδι του Sepideh. Έκλαιγε και γέλαγε ταυτόχρονα. Ο Κούρδος κρατούμενος με τον οποίο μοιραζόταν το ίδιο κελί τον ρώτησε εμβρόντητος αν ήταν καλά. Απάντησε ότι οι στίχοι του τραγουδιού που ακουγόταν στη φυλακή ήταν δικοί του.
Κατά τη διάρκεια εκείνων των σκοτεινών ημερών του 1984, ο Sayeh έγραψε στο κελί του το πολύ διάσημο πλέον ποίημά του για ένα δέντρο της Ιουδαίας, το Arghavan (Το Πορφυρό).
Απελευθερώθηκε ένα χρόνο αργότερα, χάρη στην παρέμβαση, σύμφωνα με φήμες, του μεγάλου ποιητή Shahriar στον Αγιατολάχ Khamenei. Το 1987 μετακόμισε με την οικογένειά του στην Κολωνία της Γερμανίας, όπου έζησε μέχρι το θάνατό του, αν και επέστρεφε κατά καιρούς στη χώρα του.
Το 2016, σε μια τελετή προς τιμή του στην Τεχεράνη, ανέβηκε στη σκηνή και είπε σε μια ομιλία του αναφερόμενος στα ποιήματα που διάβασε ο Hadad Adel, πρώην πρόεδρος και νυν μέλος του ιρανικού κοινοβουλίου: "Τα ποιήματα που διάβασε σήμερα ο κ. Adel, δεν είναι όλα δικά μου. Τα περισσότερα από αυτά είναι από τη δεκαετία του 1970, θα ήθελα να διαβάσει και ένα ποίημα από τη δεκαετία του 1980". Αναφερόταν στην αιχμαλωσία του και στις εκατοντάδες εκτελέσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου στις φυλακές της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Έλαβε τότε ένα παρατεταμένο χειροκρότημα από το ακροατήριο.
Γι' αυτούς που δεν έχουν ακόμη φτάσει, γι' αυτούς που έχουν ήδη φύγει
Αυτοί που δεν έχουν γεννηθεί ακόμα, αυτοί που έχουν ήδη φύγει, από τις δύο όχθες του χρόνου
Τρέχουν προς εσένα, Εσένα που είσαι πάντα εδώ!
Το ελάφι της πεδιάδας του ουρανού τρέφεται με το χορτάρι σου
Ο λευκός αετός του σύμπαντος κάνει κύκλους γύρω από το κεφάλι σου
Όσο κι αν ψάχνω γύρω μου σε αυτό το χωράφι
Ο καθρέφτης της συνείδησής μου αντανακλά μόνο εσένα
Ω λουλούδι του κήπου! Βγες, εμφανίσου μέσα από τα πέπλα!
Το άρωμά σου όταν χαράζει με αποτελειώνει σ' αυτόν τον κήπο
Ω εσύ ο αόρατος, είσαι ο κήπος θαμμένος στην καρδιά του πυρήνα
'Εσπασες τον πυρήνα σου, για να ρέουν τόσα πολλά λουλούδια;
Η επιθυμία μου σε μέθυσε, έριξες το πέπλο της σαγήνης
Αναδύθηκες από τον εαυτό σου, η έλευσή σου δημιουργεί τον κόσμο
Ω, το αιμάτινο κύμα αναβλύζει από το κεφάλι και το στήθος μου!
Τι μπορώ να κάνω; Το χέρι σου τραβάει το τόξο από τα τρίσβαθα του εαυτού μου
Εσύ παρών, οι ζωντανοί και οι νεκροί δεν φοβούνται πια την ανυπαρξία
Από την ανάσα σου, αναπνέουμε την πνοή της ζωής
Μπροστά σου, ξεγυμνώνομαι, ακούω: "ξεφορτώσου τα όλα"
Ήρθα να σε δω. Με εμποδίζουν όμως τα δάκρυά μου!
Η Marmar Kabir είναι στατιστικολόγος και μεταφράστρια για τη Le Monde diplomatique στα περσικά.
