Ο μπολσεβίκος και η αλεπού
•
Ο σουηδός καθηγητής Ανθρώπινης Οικολογίας Andreas Malm εξαίρει τα πρώτα ριζοσπαστικά μέτρα της κυβέρνησης των μπολσεβίκων για τη φύση
Το τελευταίο τεύχος του περιοδικού Jacobin φέρει τον τίτλο Earth, Wind and Fire και είναι ολόκληρο αφιερωμένο στην κλιματική αλλαγή. Στο κύριο άρθρο, η Alysa Battistioni γράφει: "Το τεύχος αυτό εστιάζει στην κλιματική αλλαγή, επειδή δεν είναι ένα πρόβλημα που θα πρέπει να μας απασχολεί παροδικά -πρέπει να είναι στην καρδιά της κινητοποίησης και της οργάνωσής μας. Κάθε πρόβλημα, πλέον, είναι κι ένα κλιματικό πρόβλημα". Δεν θα μπορούσα να το θέσω καλύτερα και είμαι πολύ χαρούμενος που το Jacobin και άλλοι έρχονται σε ρήξη με τον λήθαργο μιας αριστεράς που συμπεριλαμβάνει ένα σώρο άτομα που επιμένουν να αναλύουν τον κόσμο χωρίς να αντιλαμβάνονται πως ένα τρομακτικό φαινόμενο συντελείται κάτω από τα μάτια τους. Προεκτείνοντας τα λόγια της Battistoni, θα έλεγα επίσης ότι κάθε πρόβλημα που προέκυπτε στο παρελθόν ήταν κι ένα κλιματικό πρόβλημα. Κάτω απ' αυτήν την προοπτική, θα επιθυμούσα να αναφερθώ στον Λένιν προτείνοντας τρεις θέσεις για το τι σημαίνει να είσαι μπολσεβίκος.
Οι μενσεβίκοι αράζουν στο καφενείο. Οι μπολσεβίκοι ανεβαίνουν στα βουνά. Ας θεωρηθεί αυτό σαν ένας εμπειρικός κανόνας πάνω στον οποίον στηριζόταν το ρώσικο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, κι ας θυμηθούμε πως ο Λένιν ήταν αυτός που το οδήγησε στις κορυφές. Σε μια αρκετά κακή βιογραφία με τον τίτλο Λένιν, ο δικτάτορας, που δημοσιεύτηκε φέτος για να αμαυρωθεί ακόμη περισσότερο η ανάμνηση της Οκτωβριανής Επανάστασης, ο Victor Sebestyen επανέρχεται σε διάφορα σημεία σε ένα από τα σπάνια προτερήματά του που εξιλεώνουν τον Λένιν στα μάτια του: η αγάπη του για την άγρια φύση. Κάθε φορά που του δινόταν η ευκαιρία, ειδικά όταν ήταν στενοχωρημένος ή σε ένταση, ο Λένιν άφηνε τον πολιτισμό και περνούσε βδομάδες ολόκληρες στα βουνά ή στα δάση. Η Κρούπσκαγια [η γυναίκα του Λένιν - σ.σ.], στις παρακάτω γραμμές, θυμάται τούτες τις συχνές εκδρομές: "Επιλέγαμε πάντα τα μονοπάτια τα πιο απομονωμένα για να μας οδηγήσουν στην πιο άγρια φύση, μακριά από τον υπόλοιπο κόσμο". Κι αλλού συνεχίζει: "Ο 'Ιλιτς ήταν πάντα χαρουμένος και χαλαρός όταν ήταν κοντά σε βουνά." Το καλοκαίρι του 1916, ο Λένιν αγχώθηκε, σύμφωνα με την Κρούπσκαγια, "πως δεν θα μπορούσε να αναπτύξει πλήρως τις ιδέες του, κι αποφασίσαμε επομένως να φύγουμε για το βουνό." 'Ενας ακαδημαϊκός αναφέρει πως επρόκειτο για "απίθανες εξορμήσεις, σχεδόν ουτοπικές", κι αυτό μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε γιατί ο Λένιν δεν πραγματοποιούσε εξορμήσεις στο κέντρο των πόλεων. Επέλεγε συνέχεια τα πιο άγρια βουνά για να επανακτήσει τις δυνάμεις του και την ψυχραιμία του; Για να στοχαστεί πάνω στην τελευταία θεωρητική συζήτηση και να συλλάβει την επόμενη κίνηση τακτικής; Διακινδυνεύω μία υπόθεση: αισθανόταν πιο ελεύθερος στη φύση επειδή απλώς η εξουσία της κυρίαρχης τάξης ήταν εκεί λιγότερο ασφυκτική και αποπνικτική, κι ο αέρας πιο καθαρός απ' ό, τι στην Γενεύη ή το Λονδίνο.
Στην αφίσα της βραδιάς μας, υπάρχει μία προτομή του Λένιν βυθισμένη στο χιόνι, κι αυτό μου δίνει την ευκαιρία να πω μερικά λόγια για τη σχέση του Λένιν με το χιόνι. Το 1900 και το 1901, Ο Λένιν περνούσε τον πρώτο χειμώνα της εξορίας του στο Μόναχο, απ' όπου έστειλε στους δικούς του ένα άκεφο γράμμα: "Η απουσία χιονιού είναι δυσάρεστη. Δεν αντέχω άλλο αυτό το λιωμένο χιόνι• είναι βαρετό και θυμάμαι με ευχαρίστηση τον αληθινό μας ρωσικό χειμώνα -τα έλκυθρα και τον καθαρό και παγωμένο αέρα. Είναι ο πρώτος μου χειμώνας στα ξένα, παρότι δεν μου φαίνεται για χειμώνας. Δεν μπορώ να πω πως είμαι ευχαριστημένος." Όταν χρειάστηκε να ζήσει στην Γενεύη, ο Λένιν άφηνε "την ομίχλη και την κατήφεια" της πόλης για να βρει τον "ένδοξο ήλιο και τις χιονοπτώσεις" στις κορυφές, αναζητώντας διαρκώς έναν αρκτικό κρύο. Σε ένα περίφημο στιγμιότυπο, ο Λένιν, πανευτυχής που η μπολσεβίκικη επανάσταση άντεξε περισσότερο από την Παρισινή Κομμούνα, βγήκε να χορέψει στο χιόνι. Το χιόνι είναι ο κατεξοχήν επαναστατικός χρόνος. Κανένα άλλο κλίμα δεν έχει την ικανότητα να αλλάζει μέσα σε μια νύχτα ένα ολόκληρο τοπίο -ή και μια πόλη- φέρνοντας νέα χρώματα, νέα σχήματα κι έναν νέα ήχο. Πέντε εκατοστά φρέσκο χιόνι και η γη μεταμορφώνεται. Δεν είναι τυχαίο που το χιόνι άρεσε στον Λένιν, όπως και να χορεύει στο χιόνι.
Υπάρχει όμως και κάτι άλλο πέρα από τα προσωπικά γούστα. Στην εξορία, οι μπολσεβίκοι αποτελούσαν αυτό που κάποτε ονομαζόταν και "εκδρομικό κόμμα", επειδή οι ηγέτες του πήγαιναν τακτικά εκδρομές, σε αντίθεση με τους μενσεβίκους που έμεναν πίσω στα καφενεία τους. Πιο σημαντικό ακόμη, μετά τον Οκτώβρη, το πάθος του Λένιν για τη φύση εκφράστηκε συγκεκριμένα στο πολιτικό επίπεδο. Δυό μέρες μετά την κατάληψη της εξουσίας, οι μπολσεβίκοι δημοσίευσαν το διάταγμα "Για τη γη" που εθνικοποιούσε το σύνολο των δασών, των υδάτων και των ορυκτών. Λιγότερο από ένα χρόνο μετά, εξέδωσαν ένα νόμο "Για τα δάση" που διαχώριζε τα δάση της Ρωσίας σ' ένα εκμεταλλεύσιμο τομέα κι ένα προστατευόμενο τομέα που εξασφάλιζε την "προστασία των μνημείων της φύσης"- των μνημείων που δεν δημιουργήθηκαν από τους ανθρώπους, αλλά από την ίδια τη φύση. Στην χειρότερη περίοδο του εμφυλίου πολέμου, το 1919, οι μπολσεβίκοι της πολιορκημένης πόλης Αστρακάν κατάφεραν να πάνε στη Μόσχα με σκοπό να ζητήσουν από τον Λένιν να εγκρίνει την προτασή τους για ένα φυσικό πάρκο στο δέλτα του Βόλγα. Εκείνος το αποδέχτηκε, εξηγώντας πως "η διατήρηση της φύσης είναι σημαντική για το σύνολο της Δημοκρατίας. Πρέπει να της αποδοθεί πρωταρχική σημασία και να αναγνωριστεί ως εθνική αναγκαιότητα." Το φυσικό αυτό πάρκο στο Βόλγα ήταν και το πρώτο zapodevnik [φυσικό "άβατο" -σ.σ.] που θέσπισαν οι μπολσεβίκοι. Ακολούθησε η νομοθεσία που υπέγραψε ο Λένιν το 1921, η οποία κατοχύρωνε την προστασία "σημαντικών τμημάτων της φύσης" μέσα σε ολόκληρη τη ρωσική επικράτεια και εμπόδιζε να μετατραπούν οι περιοχές αυτές σε ευχάριστα μέρη για τουρίστες κατά το πρότυπο των αμερικανικών φυσικών πάρκων, διατηρώντας τες σε απόλυτη απομόνωση, ώστε να χρησιμεύουν ως σημεία αναφοράς για τα παρθένα φυσικά συστήματα, για το καλό της επιστήμης και της ίδιας της φύσης.
Στο τέλος του πολέμου, είδαμε τους κομμουνιστές βιολόγους να διασκορπίζονται σε ολόκληρη τη Ρωσία με στόχο την οριοθέτηση νέων zapodevnik. Οι οικολογικές επιστήμες που εισέρχονταν σε μια περίοδο εξαιρετικού αναβρασμού εκπροσωπούνταν από πρόσωπα σαν τον εντομολόγο Σεμενοβτιάνσκι. Εκείνος ήταν που υποστήριξε πως το "μεγάλο κεφάλαιο" είχε προκαλέσει μία μετάλλαξη στην "αρπακτική φύση" του ανθρώπινου είδους, μετάλλαξη που εξηγεί πως τα αεροπλάνα και διάφορες άλλες τεχνολογίες απειλούν πλέον την επιβίωση άλλων ειδών. Το 1922, ο υδρολόγος Τιμονόφ παρουσίαζε μια σκοτεινή εικόνα των επιπτώσεων της εκμετάλλευσης της φύσης που αποσκοπούσε στο "πιο άμεσο κέρδος" - εξηγούσε το 1922 πως "το κλίμα αρχίζει να αλλιώνεται. Οι συνθήκες που είναι απαραίτητες για τη ζωή επιδεινώνονται. Ολοκληρώνοντας τη "νίκη" του πάνω στη φύση, ο άνθρωπος τοποθέτησε στη μέση των ωραιότερων τοπίων αποκρουστικά διαφημιστικά πανό, αντικείμενα ιδιαίτερα διεστραμμένα στην "εποχή του ατμού και του ηλεκτρισμού", δύο πηγές ενέργειας που αναγκάζουν τα εργοστάσια να ρίχνουν τον δύσοσμο καπνό τους στην ατμόσφαιρα, γεγονός που διαταράσσει πλήρως τις χαρές της φύσης.
Οι φωνές αυτές εισακούστηκαν για ένα διάστημα από το κράτος. 'Ενα διάστημα ωστόσο τραγικά σύντομο. Ο σταλινισμός υπήρξε εκτός των άλλων και μια οικολογική αντεπανάσταση, μια πραγματική περιβαλλοντική καταστροφή. Ο Στάλιν επέτρεψε τις καλλιέργειες, το κυνήγι, την εξόρυξη και την υλοτομία σε πολλά zapodevnik, αλλά δεν κατάφερε να εκμηδενίσει την κληρονομιά του Οκτώβρη. Ο σημαντικότερος ιστορικός της διατήρησης, όπως αυτή εφαρμόστηκε στη Σοβιετική 'Ενωση, ο Ντούγκλας Βάϊνερ, γράφει επ' αυτού:
"Οι Ρώσοι ήταν οι πρώτοι που πρότειναν τη διατήρηση προστατευόμενων εδαφών για τη μελέτη των οικολογικών κοινοτήτων και η σοβιετική κυβέρνηση υπήρξε πρωτοπόρα στην θεμελίωση της πολιτικής αυτής. Επί πλέον, οι Ρώσοι ήταν οι πρώτοι που σκέφτηκαν να υιοθετήσουν έναν προγραμματισμό σχετικά με τη χρήση των επαρχιακών εδαφών επιτρέποντας και την αναβάθμιση κατεστραμμένων τοπίων στη βάση αυτών των οικολογικών μελετών."
Οι ιδέες αυτές επέζησαν, ιδίως μέσα απ' αυτό που ονομάζουμε σήμερα "επαναφορά στην άγρια φύση".
Πιο σημαντικό, το σύστημα των zapodevnik επέζησε της σταλινικής εποχής και της πτώσης της Σοβιετικής 'Ενωσης. Η Ρωσία διαθέτει σήμερα τα μεγαλύτερα φυσικά πάρκα του κόσμου, που είναι και τα πιο προστατευμένα -στο βαθμό που έχουν χαρακτηριστεί ως "αυστηρά φυσικά πάρκα", απαγορεύονται οι επισκέπτες. Ιδού ένα κέρδος της επανάστασης που άντεξε! Το άθλος αυτό προκαλεί τον θαυμασμό ως και των New York Times. Σ' ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε τον περασμένο Αύγουστο με τον τίτλο Οι οικο-μαχητές του Λένιν, ο Fred Strebeigh έγραψε:
"Για την ώρα τουλάχιστον, η κληρονομιά του Λένιν διατηρείται και η Ρωσία παραμένει η χώρα που προστατεύει τις μεγαλύτερες εκτάσεις γης στο υψηλότερο επίπεδο στον κόσμο, μπροστά κι από την Βραζιλία ή την Αυστραλία. Οι ρώσοι φυσιολόγοι, γεμάτοι ακόμη ελπίδες, συνεχίζουν να προασπίζουν την ανάγκη να υπάρχουν στον πλανήτη απέραντες εκτάσεις ελεύθερες από κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα."
Η αφίσα αυτής της βραδιάς δείχνει επίσης μία αλεπού να πλησιάζει την προτομή του Λένιν και δεν μπορώ να μην σας αναφέρω μια ιστορία. Το φθινόπωρο του 1918, ο Λένιν πήγε για κυνήγι μαζί με έναν συντροφό του, ο οποίος αφηγήθηκε αργότερα αυτό που συνέβη όταν οι δύο άντρες συνάντησαν μία αλεπού: "Η αλεπού πήγε κατευθείαν στον Λένιν, εκείνος όμως δεν την είχε δει επειδή το ζώο ήταν καλυμμένο από το χιόνι που έπεφτε από τις ερυθρελάτες. Μόλις αντίκρυσε την αλεπού, ο Λένιν στάθηκε σαν απολιθωμένος (...), την κοίταζε απορροφημένος και δεν πυροβόλησε (...). Η αλεπού στάθηκε εκεί για λίγο ακόμα κι έπειτα έγινε καπνός. "Γιατί δεν πυροβόλησες;" τον ρώτησα. "Μα ήταν τόσο όμορφη και χαριτωμένη", απάντησε ο Λένιν. 'Ισως η απόγονος αυτής της αλεπούς να πήγε να τιμήσει την προτομή αυτή μέσα στο χιόνι και να θρηνήσει: επειδή σ' αυτό το στάδιο της Iστορίας, δεν υπάρχει κλίμα που να απειλείται περισσότερο με εξαφάνιση απ' ό, τι το χιόνι και ο καθαρός και παγωμένος αέρας.
'Εχω προσωπικά τον φόβο πως θα έρθει μια μέρα όπου δεν θα έχουμε πια χιόνι παρά μονάχα λάσπη -κι αυτή είναι μια τάση που διαφαίνεται σοβαρά στη Σουηδία όπου ζω- όχι μόνο επειδή αυτό θα είναι πολύ βαρετό, αλλά κι επειδή θα σημάνει την οριστική νίκη της αστικής τάξης: όταν θα έχει πάρει τον έλεγχο μέχρι και του αέρα και θα έχει υποδουλώσει με έναν ασφυκτικό εναγκαλισμό ακόμη και τα πιο άγρια βουνά. Για να παραφράσουμε την 'Εμμα Γκόλντμαν: αν δεν μπορούμε πια να χορεύουμε κάτω από το χιόνι, δεν θα υπάρχουν ίσως και επαναστάσεις. Γιατί πως θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι ένας άλλος κόσμος είναι δυνατός όταν δεν θα υπάρχει χώρος για να αναπνέουμε, ούτε τοπίο που να μην έχει δηλητηριαστεί από το κεφάλαιο; Χώρια οι άλλες πολύ συγκεκριμένες απειλές που η υπερθέρμανση και η γενική βιοκτονία επιφέρουν για τη ζωή πάνω σ' αυτόν τον πλανήτη. Είμαι σαράντα χρονών. Στη διάρκεια της ζωής μου, η μισή άγρια ζωή αυτού του πλανήτη αποδεκατίστηκε και τα μισά ζώα εξαφανίστηκαν. Πρόκειται για αριθμούς εξωπραγματικούς που δυσκολεύμαι να τους αποτιμήσω. [...]
Andreas Malm
Απόσπασμα από την ομιλία του στο συμπόσιο Penser l'émancipation (Στοχασμοί πάνω στη χειραφέτηση), στο Saint-Denis (15.09.2017).
Περιοδικο Période, 16 avril 2018
Earth, Wind, and Fire, Jacobin, n°26, καλοκαίρι 2017. Για το περιοδικό Jacobin, βλ. α/λ/μ/α/ν/α/κ 22.04.2018.
Μτφ Σ.Σ.
Ο Andreas Malm διδάσκει Ανθρώπινη Οικολογία στο Πανεπιστήμιο Lund της Σουηδίας. 'Εχει συγγράψει με την Shora Esmailian το βιβλίο Iran on the Brink: Rising Workers and Threats of War. 'Ενα άλλο του βιβλίο, το Fossil Capital τιμήθηκε με το βραβείο Isaac and Tamara Deutscher.
