Πως ο Λόρδος Βύρων διέσχισε κολυμπώντας τον Ελλήσποντο
Μυθολογικά ίχνη
Catriona Seth
En Attendant Nadeau - 10 août 2022
Από το αφιέρωμα "Κολύμβηση" του περιοδικού EAN για το καλοκαίρι του 2022
Η μνήμη των διελεύσεων και των κολυμβητών είναι αποσπασματική. Η Catriona Seth μας διηγείται πώς ο Βύρων, εντυπωσιασμένος από τη μυθολογική μορφή του Λέανδρου, διέσχισε κολυμπώντας τον Ελλήσποντο και έφτιαξε τον δικό του μύθο.
Τις πρώτες πρωινές ώρες, πλήθος κόσμου επιβιβάζεται σε ένα πλοίο που πηγαινοέρχεται μεταξύ δύο ακτών. Οι επιβάτες είναι ως επί το πλείστον Τούρκοι, αλλά υπάρχει και μια μεγάλη ομάδα αγγλόφωνων. Όλοι φορούν μαγιό ή στολές κολύμβησης. Κάποιοι βάζουν αντηλιακή κρέμα. Οι περισσότεροι από αυτούς φορούν και γυαλιά κολύμβησης. Το πλοίο αφήνει πίσω του την ευρωπαϊκή ακτή. Όταν φτάνει στην απέναντι παραλία, οι επιβάτες αποβιβάζονται στο ασιατικό έδαφος. Είναι 30 Αυγούστου, Ημέρα Ελευθερίας στην Τουρκία. Για λίγες μόνο ώρες, ένας από τους πιο πολυσύχναστους ναυτιλιακούς διαύλους στον κόσμο, αυτός που συνδέει το Αιγαίο με τη Θάλασσα του Μαρμαρά, είναι κλειστός για την κυκλοφορία. Η αναφορά στα Δαρδανέλια ή στα Στενά της Καλλίπολης φέρνει στο νου εικόνες από τις φονικές μάχες του 20ού αιώνα. Ένα άλλο όνομα που προσδιορίζει τον ίδιο χώρο κάνει τους πρωινούς λουόμενους να ονειρεύονται και μπορεί να εξηγεί την παρουσία τους: ο Ελλήσποντος. Σκοπεύουν να κολυμπήσουν από τη μία ήπειρο στην άλλη, σε ανάμνηση δύο ταξιδιών, το ένα μυθικό και το άλλο ιστορικό.
Ο μύθος λέει ότι μια ιέρεια της Σηστού, η Ηρώ, αγαπήθηκε από τον Λέανδρο που ζούσε στην Άβυδο, στην απέναντι ακτή. Όταν άναβε έναν πυρσό στον πύργο της, εκείνος κολυμπούσε προς το μέρος της. Ένα βράδυ, η καταιγίδα έσβησε τη φλόγα. Ο εραστής βυθίζεται. Η ερωμένη του πέφτει στη θάλασσα. Καλός γνώστης του κλασικού πολιτισμού, ο George Gordon, γνωστός και ως Λόρδος Βύρων, θα προσπαθούσε δύο φορές, τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1810, να ακολουθήσει τα χνάρια του μυθολογικού χαρακτήρα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Βρετανός πρόξενος με τον οποίο μίλησε προσπάθησε να τον αποτρέψει από το εγχείρημα- αναμφίβολα είχε επίγνωση του κινδύνου ενός πειράματος που θεωρούσε ανέφικτο. Λίγοι σύγχρονοί τους ήξεραν να κολυμπούν - ακόμη και όταν ζούσαν δίπλα στο νερό. Οι θλιβερές ιστορίες πνιγμένων πλύστρων το μαρτυρούν, όπως και ο θάνατος του φίλου του Βύρωνα, Charles Skinner Matthews, σε ηλικία είκοσι έξι ετών το 1811, όταν είχε πάει για μπάνιο κοντά στο Κέιμπριτζ.
Νεαρός αριστοκράτης (ήταν 22 ετών), ο Βύρων απολάμβανε το πρόσθιο κολύμπι: η αίσθηση της έλλειψης βαρύτητας του επέτρεπε να ξεχάσει τη δυσμορφία στο ένα του πόδι. Παραμένοντας στη Magna Graecia μετά από διαμονή στην Ισπανία, τη Μάλτα, την Αλβανία και την Αθήνα, συνέλαβε την ιδέα να ανταγωνιστεί τον Λέανδρο. Βάζει μια μικρή βάρκα να τον συνοδεύσει και προετοιμάζεται αφαιρώντας ρούχα και αλείφοντας το γυμνό του σώμα με λάδι... Συχνά ξεχνάμε να πούμε ότι εκείνο το κρύο πρωινό του Απριλίου του 1810, ο Βύρων πέφτει στο νερό, αλλά αναγκάζεται να εγκαταλείψει. Δεν καταφέρνει να φτάσει στην απέναντι όχθη: το ισχυρό ρεύμα τον τραβάει πίσω στην πλευρά από την οποία είχε ξεκινήσει. Το νερό είναι παγωμένο και ο άνεμος κρύος. Η αποτυχία τον δυσαρεστεί.
Αντί να τα παρατήσει, ο Βρετανός προσπαθεί να σκεφτεί έναν τρόπο να νικήσει τα στοιχεία που ήταν εναντίον του. Κάνει άλλη μια προσπάθεια μια μέρα με καλό καιρό και ήρεμη θάλασσα, στις 3 Μαΐου. Τον συνοδεύει ο αξιωματικός του Ναυτικού Richard Ekenhead, ένας από τους ναύτες της αγγλικής φρεγάτας Salsette, που ήταν αγκυροβολημένη στη γύρω περιοχή. Καλύτερος κολυμβητής, προηγείται του αριστοκράτη και φτάνει στον στόχο πριν από αυτόν. Ας είναι: ο σκοπός επιτεύχθηκε.
Ο Βύρων διαδίδει τα νέα της επιτυχίας του. Στον στενό του φίλο Harry Drury, που υπήρξε κι ένας από τους δασκάλους του στο Harrow, έγραψε την ίδια μέρα ότι τα κατάφερε παρά το επικίνδυνο ρεύμα που πρέπει να εξάντλησε τόσο πολύ τον Λέανδρο ώστε να μην μπόρεσε να απολαύσει τη συντροφιά της αγαπημένης του. Ίσως το ευφυολόγημα αυτό να αποσκοπούσε να κάνει το κατόρθωμά ακόμη πιο σπουδαίο: ένας αυτόπτης μάρτυρας λέει ότι ούτε ο Βύρων, ούτε ο Ekenhead, έδειχναν υπερβολικά κουρασμένοι όταν έφτασαν στο τέρμα της διαδρομής τους. Σε επιστολές προς τη μητέρα του, ο νεαρός αριστοκράτης αφήνει να εννοηθεί ότι κανείς δεν είχε πραγματοποιήσει το πέρασμα αυτό πριν από τον ίδιον: υπήρχαν φήμες ότι "ένας νεαρός Εβραίος" το είχε κάνει για την ερωμένη του. Αναφέρεται επίσης κι ένας Ναπολιτάνος κολυμβητής. Αυτοί οι υποτιθέμενοι προκάτοχοι, επισημαίνει, δεν έχουν αφήσει κανένα ίχνος στα χρονικά - η ενδεχόμενη επιτυχία τους θεωρείται σιωπηρά αμελητέα, καθώς το ίχνος στη συλλογική μνήμη είναι σημαντικότερο από την ίδια τη δράση.
Παρότι μπορεί να ελπίζει ότι οι πιο κοντινοί του άνθρωποι θα χειροκροτήσουν τις δραστηριότητές του, ο ποιητής παίρνει και την πένα του στις 9 Μαΐου για να γράψει στίχους Written after Swimming from Sestos to Abydos ("γραμμένους αφότου κολύμπησα από τη Σηστό στην Άβυδο"). Αν και δεν ενδιαφέρεται για τη χαρά της μέθεξης με τα στοιχεία, αυτοδοξάζεται με μία δόση αυτοσαρκασμού: το κίνητρο του Λεάνδρου ήταν ο έρωτας - ο σύγχρονος μιμητής του, ο οποίος παρεμπιπτόντως άρπαξε κι ένα κρύωμα, στόχευε στη δόξα. Ο μύθος χρησιμεύει ως απωθητικό στοιχείο για να προβάλει τον νικητή μιας χιλιετούς δοκιμασίας. Ο Βύρων ανταγωνίζεται τον χαρακτήρα της αρχαίας μυθοπλασίας. Κατασκευάζοντας μανιωδώς τον δικό του μύθο, προσθέτει ένα επιλεγμένο επεισόδιο. Το κομμάτι θα δημοσιευτεί το 1812 στο ποίημα Childe Harold, ένα έργο που προοριζόταν για να γίνει μεγάλη επιτυχία. Στο ηρωικό-κωμικό ποίημά του Δον Ζουάν (II. cv), ο Βύρων αναμετριέται και πάλι, χάρη στο κολύμπι, με έναν λογοτεχνικό χαρακτήρα του οποίου διηγείται τα κατορθώματα. Σε αυτά τα απλοϊκά στιχάκια, η ρίμα prided / I did , που ενώνει τον προσωπικό θρίαμβο με την υπερηφάνεια, προσφέρει μια προσποιητή διακωμώδηση του κατορθώματος:
A better swimmer you could scarce see ever,
He could perhaps have passed the Hellespont,
As once (a feat on which ourselves we prided)
Leander, Mr Ekenhead, and I did.
(Καλύτερο κολυμβητή σπάνια είδαμε, / Ίσως θα μπορούσε να είχε διασχίσει τον Ελλήσποντο, / Όπως κάποτε το κάναμε (ένα κατόρθωμα για το οποίο περηφανευόμαστε / ο Λέανδρος, ο κ. Ekenhead κι εγώ.)
Ο εξαιρετικός πλασματικός κολυμβητής θα μπορούσε ίσως να συναγωνιστεί τους νικητές των Στενών των Δαρδανελλίων, τον μυθικό Λέανδρο, το "λυρικό εγώ" του συγγραφέα, και, ανάμεσα στους δύο, τον άνθρωπο με τον οποίο πραγματοποίησε τη διαδρομή, τον υποπλοίαρχο Ekenhead. Ο πρόωρος θάνατος του τελευταίου από πτώση στη Μάλτα το 1812 βοήθησε να ξεχαστεί η θέση του Βύρωνα ως αιώνιου δεύτερου στον σύγχρονο αγώνα.
Ο θρίαμβος του Βύρωνα - μιας διασημότητας που δεν είχε και την καλύτερη φήμη - είχε πολλούς αυτόπτες μάρτυρες, ιδίως τους ναύτες του Salsette, και καθώς μνημονεύτηκε σε στίχους και επιστολές, αποτέλεσε αντικείμενο σχολιασμού. Ένας άλλος περιηγητής, ο William Turner, επισκέφθηκε το μέρος και το περιέγραψε στο Journal of a Tour in the Levant, το οποίο κυκλοφόρησε το 1820 από τον εκδότη του Βύρωνα, τον Murray. Όταν ο Βύρων έλαβε ένα αντίγραφο, εξοργίστηκε. Στον πρώτο τόμο κατηγορείται - επειδή έκανε μόνο μια διαδρομή, ακολουθώντας την κατεύθυνση του ρεύματος, ενώ ο Λέανδρος θα την έκανε μια φορά το βράδυ κι άλλη μια το επόμενο πρωί επιστρέφοντας- ότι δεν απέδειξε την αληθοφάνεια του αρχαίου μύθου. Ο Turner, ο οποίος ερεύνησε πιθανές ιστορικές διελεύσεις, αναφέρεται στη δική του αποτυχημένη προσπάθεια να φτάσει στην Ευρώπη από την ασιατική ακτή: το ισχυρό ρεύμα βόρεια του κάστρου δεν το επέτρεψε, ωστόσο ο ίδιος υπερηφανευόταν ότι ήταν δεινός κολυμβητής από παιδί. Δεν θα ήταν ρεαλιστικό να προσπαθήσουμε να μιμηθούμε τον Λέανδρο και να κάνουμε πηγαινέλα τη διπλή διαδρομή. Αυτό, καταλήγει, είναι ένας από εκείνους τους μύθους που οι Έλληνες αντιμετώπιζαν ως ιστορικά γεγονότα.
Νιώθοντας προσβεβλημένος, ο Βύρων υπερασπίζεται τον εαυτό του. Γράφει στον Murray από τη Ραβέννα στις 21 Φεβρουαρίου 1821 για να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Διήνυσε, βέβαια, τη διαδρομή κολυμπώντας προς μία μόνο κατεύθυνση, αλλά στόχος του ήταν να διαπιστώσει αν ήταν εφικτό, κάτι που ο ίδιος και ο Ekenhead είχαν αποδείξει, ο ένας σε 65 και ο άλλος σε 70 λεπτά, παρόλο που είχαν κόντρα το ρεύμα. Επέλεξαν το μικρό ακρωτήριο πάνω από τη Σηστό ως σημείο εκκίνησης και τη φρεγάτα, κάτω από το ασιατικό κάστρο, ως ορόσημο του στόχου. Από την Ιταλία, ο Βύρων τονίζει - κάτι που οι σημερινοί κολυμβητές γνωρίζουν - ότι αντί να στοχεύεις στο στενότερο σημείο, θα πρέπει να ξεκινάς πιο ψηλά και να διανύεις κολυμπώντας τρεις ή τέσσερις φορές την ελάχιστη απόσταση για να φτάσεις από τη μία ακτή στην άλλη. Παραδόξως, ενώ έχει υποβαθμίσει τη σημασία των προηγούμενων αναφορών στην επιστολή του προς τη μητέρα του, επισημαίνει, απευθυνόμενος στον Murray, ότι ένας νεαρός Εβραίος, ένας Ναπολιτάνος, ο Ekenhead και ο ίδιος αποτελούν τέσσερις αποδείξεις για τη δυνατότητα να περνάς κολυμπώντας απέναντι, ιδίως, όπως επισημαίνει, από τη στιγμή που το 1810 υπήρχαν εκατοντάδες Άγγλοι μάρτυρες - υπονοείται άμεμπτοι - οι ναύτες της φρεγάτας. Είναι σημαντικό λοιπόν να απορριφθεί το επιχείρημα του Turner: μία αποτυχία δεν ακυρώνει την όποια προσπάθεια. Η αντίδραση του Βύρωνα δεν ήταν απλώς μια αντίδραση λόγω πληγωμένου γοήτρου: υπερασπίστηκε την αξία της λογοτεχνίας και τη συμβολή του μυθολογικού πολιτισμού ως εκφράσεις της αλήθειας.
Στην επιστολή του προς τον Murray, ο Βύρων επανέρχεται σε μια άλλη αξιοθαύμαστη διαδρομή που έκανε ως μανιώδης κολυμβητής: το 1818, παρέα με δύο γνωστούς του, πήγε από το Λίντο στη Βενετία. Προχωρώντας στο Μεγάλο Κανάλι μέχρι το σημείο που απλώνεται η λιμνοθάλασσα προς τη Φουσίνα, πέρασε τέσσερις ώρες και είκοσι λεπτά στο νερό, χωρίς να αγγίξει τη στεριά ή έστω μια βάρκα. Πρόκειται από πολλές απόψεις για ένα πιο εντυπωσιακό επίτευγμα, αλλά ο Βύρων δεν επεκτείνεται σε αυτή τη βενετσιάνικη διαδρομή όπως για τον Ελλήσποντο. Το ενδιαφέρον του προηγούμενου εγχειρήματος υπερβαίνει τη φυσική δοκιμασία. Ο ποιητής σκοπεύει να γίνει μέρος του μύθου. Αναμετρήθηκε με έναν νεαρό Έλληνα "της ηρωικής εποχής, ερωτευμένο και με σώμα σφριγηλό". Η αξίωση του Βύρωνα να ενώσει την Ευρώπη και την Ασία μέσω του άθλου του δείχνει την επιθυμία του να οικειοποιηθεί και πάλι την κλασική κληρονομιά. Έχοντας εντρυφήσει σε αρχαία κείμενα, γνώριζε ότι η πόλη της Τροίας, ή ό,τι είχε απομείνει από αυτήν, βρισκόταν σε μικρή απόσταση από την ακτή. Επαναλαμβάνει τη σημασία και τη ζωτικότητα της Magna Graecia αντί της σύγχρονης Τουρκίας, και αυτή η παραθαλάσσια εκδρομή μπορεί να θεωρηθεί ως μία από τις αφετηρίες για τη μετέπειτα υποστήριξή του στον ελληνικό αγώνα, στο όνομα του οποίου θα πολεμούσε.
Με την διέλευση που αποπειράθηκε, ο Βύρων δημιουργεί έναν θρίαμβο στα μέτρα του. Θέλει να γίνει γνωστός για τις πράξεις του, όχι μόνο για τη λογοτεχνία, και εννοεί να κινείται σε μια ευρύτερη σκηνή από τις Βρετανικές Νήσους. Ο νεαρός λόρδος ταξιδεύει στην Ευρώπη, όπως τόσοι πολλοί αριστοκράτες της γενιάς του. Επισκέπτεται τα σημαντικά πολιτιστικά κέντρα, αφήνοντας μερικές φορές το σημάδι του χαράζοντας το όνομά του σε πέτρες. Εδώ, το συνδέει αυτό με το τοπίο και το γράφει στα χρονικά, παρουσιάζοντας τον εαυτό του ως νέο Λέανδρο. Ο Ekenhead, ο οποίος ήταν ταχύτερος από αυτόν, λησμονείται από όλους, εκτός από τους ιστορικούς. Τον Βύρωνα επικαλούνται κάθε 30 Αυγούστου οι επισκέπτες που σπεύδουν στο Τσανάκκαλε για να περάσουν στην ασιατική ακτή με πλοίο, με το κεφάλι τους γεμάτο συστάσεις για τα δύο αντίθετα ρεύματα που τους περιμένουν και τις σημαδούρες που πρέπει να στοχεύσουν στην απέναντι ακτή. Οι κολυμβητές του 21ου αιώνα λαμβάνουν μετάλλια, πιστοποιητικά και μπλουζάκια για να γιορτάσουν τη συμμετοχή τους σε κάτι που παρουσιάζεται ως μια εξαιρετική εμπειρία και όχι ως αγώνας. Συχνά, όπως ακριβώς και ο ποιητής, υποβαθμίζουν το επίτευγμά τους όταν μιλούν γι' αυτό, θέλοντας να κερδίσουν μια νίκη επί του εαυτού τους. Η συνδυασμένη παράδοση της ιστορίας και της μυθολογίας προσδίδει κύρος στη φυσική δοκιμασία που λαμβάνει έτσι χώρα μεταξύ Ασίας και Ευρώπης, υπό την έμμεση αιγίδα του Λεάνδρου και του Βύρωνα.
Η Catriona Seth είναι Βρετανίδα ακαδημαϊκός και καθηγήτρια γαλλικής λογοτεχνίας, με ειδίκευση στον Διαφωτισμό, ιδίως στην ιστορία των ιδεών και της λογοτεχνίας. Είναι καθηγήτρια γαλλικής λογοτεχνίας του 18ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο της Λωρραίνης. Το 2015 διορίστηκε καθηγήτρια στην έδρα Marshal Foch στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
