Ζόμπι ναζισμός
Είναι πίσω μας η δεκαετία του '30 ή μπροστά μας;
Πριν από το θάνατό του το 2000, ο Gérard Granel [Γάλλος φιλόσοφος -σ.σ.] προφήτευε: "Η δεκαετία του 1930 είναι μπροστά μας". Αυτή η παράξενη εξοικείωση με τα φαντάσματα του περασμένου αιώνα, που παρεισφρέει παντού τη στιγμή που τα οπτικοακουστικά αρχεία εκείνων των χρόνων χρωματίζονται, φρεσκάρονται και δείχνουν πιο νέα, τη στιγμή που το τέλος του ασπρόμαυρου καταργεί την παλιά χρονική απόσταση ανάμεσα σε αυτά και σε εμάς, αυτή η εξοικείωση απαιτεί να επιστρέψουμε σε αυτά, με αναλυτικο τρόπο. Ακόμη και αν, το 2017, ο Johann Chapoutot [Γάλλος ιστορικός, ειδικός του ναζισμού -σ.σ.] έλεγε ότι "η σύγκριση είναι μόνιμη χωρίς να είναι κατάλληλη", η ίδια η μονιμότητα του φασιστικού ζητήματος δεν είναι, από μόνη της, ασήμαντη.
Η αυθάδης ενίσχυση της μονιμότητάς της μας δημιουργεί ερωτήματα. Στο βιβλίο του Récidive (2018), ο Michaël Foessel, ο νεοκαντιανός του περιοδικού Esprit, έλεγε ότι το "φάντασμα" του 1938 στοίχειωνε τη Γαλλία το 2018: η ίδια "κοινωνία που, χωρίς να γνωρίζει τίποτα για το τι [την περιμένει], έχει ήδη απεκδυθεί τα ουσιώδη", ο ίδιος "αντικοινοβουλευτισμός από τα πάνω", ο ίδιος πολλαπλασιασμός των νομοθετικών διαταγμάτων ή του 49. 3 [άρθρο του γαλλικού συντάγματος που επιτρέπει στην κυβέρνηση να παίρνει μέτρα χωρίς την έγκριση του κοινοβουλίου -σ.σ.], νόμοι που τιμωρούν την αλληλοβοήθεια (τα διατάγματα-νόμοι του Daladier της 2ας Μαΐου 1938 για την "αστυνόμευση των αλλοδαπών"), η ίδια ανοχή στην ξενοφοβία, η ίδια περιφρόνηση για την LDH ['Ενωση για τα δικαιώματα του ανθρώπου -σ.σ.], η ίδια γενική αίσθηση ότι "η γιορτή τελείωσε". Και μιλάμε για το 2018.
Έξι χρόνια αργότερα, το 2024, λίγο έλειψε να θεσπίσει ο Μακρόν την εθνορατσιστική πρόταση του RN [το κόμμα Εθνικός συναγερμός της ακροδεξιάς Μαρίν Λε Πεν -σ.σ.] με τον μεταναστευτικό του νόμο (το "RN" έχει πάρει περιέργως το νέο του όνομα από το κόμμα του Marcel Déat [συνεργάτης των Γερμανών, υπουργός Εργασίας στην κυβέρνηση του Βισύ -σ.σ.], τον Εθνικό συναγερμό του 1941). Στις αρχές του 2024, μάθαμε ότι στη Γερμανία, το ακροδεξιό κόμμα AfD σχεδίαζε, κρυφά, σε περίπτωση εκλογικής νίκης, τα πρώτα μέτρα ανα-μετανάστευσης για μια μερίδα των λεγόμενων "μη αφομοιωμένων" Γερμανών πολιτών. 'Εστω κι αν δεν κάνουμε τελεολογική ιστορία, για τους Ναζί, στην αρχή, επρόκειτο "μόνο" να υποχρεώσουν τους Εβραίους να ανα-μεταναστεύσουν στη Μαδαγασκάρη. Όπως γράφει ο James Q. Whitman [καθηγητής Συγκριτικού και Αλλοδαπού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Yale -σ.σ.]: "Η εξόντωση ήρθε αργότερα. Την περίοδο που μας ενδιαφέρει εδώ, προτεραιότητα των Ναζί ήταν η αναγκαστική μετανάστευση."
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι το 2024 δεν αντιπροσωπεύει τίποτα.
Ωστόσο, αυτήν ακριβώς τη σκέψη έκαναν οι σύγχρονοι του ναζισμού: ο Léon Blum [Γάλλος σοσιαλιστής, τρεις φορές πρωθυπουργός, φυλακίστηκε από το καθεστώς του Βισύ και εκτοπίστηκε στο στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ -σ.σ.] δεν έγραφε, το 1932: "Οι Ναζί αποκλείονται από την εξουσία, αποκλείονται ακόμη και από το ίδιο το ενδεχόμενο της εξουσίας." ; Ή πάλι, 29 ημέρες πριν από τον διορισμό του Χίτλερ στην Καγκελαρία, την 1η Ιανουαρίου 1933, η σοσιαλδημοκρατική εφημερίδα Vorwärts δεν χαιρέτιζε τη νέα χρονιά με τον τίτλο: "Άνοδος και πτώση του Χίτλερ"; Ο Jacques Madaule, του περιοδικού Esprit, έλεγε το 1938, ένα χρόνο πριν από το Βισύ: "Ένα φασιστικό κόμμα στη Γαλλία, προς το παρόν δεν το βλέπουμε." Μην μπορώντας να φανταστεί ο Madaule, ότι το φασιστικό κόμμα που έψαχνε γύρω του θα προερχόταν από το εσωτερικό των οργάνων του κράτους, τη στιγμή της ήττας και της έλευσης του Pétain;
Στο κάτω κάτω, σήμερα, σε μια περίεργη ανεστραμμένη συμμετρία, το γεγονός ότι προβλέπουμε, φοβόμαστε, προαισθανόμαστε ή βλέπουμε παντού "τον" φασισμό που υποτίθεται ότι επιβάλλεται, είναι ίσως ακριβώς το σημάδι, όπως έλεγε μια ιδιοφυΐα των τηλεοπτικών πλατό: ότι "δεν υπάρχει καμία καταστροφή στον ορίζοντα, παρά μόνο στο κεφάλι σας, κύριε."
lundimatin
12.02.2024
Μικρό απόσπασμα από συνέντευξή του ιστορικού Johann Chapoutot στον Eugène Favier-Baron, δημοσιογράφο του σάιτ LVSL (Le Vent Se Lève) 22.02.2020
LVSL – Μέσα από την περίπτωση του πρώην αξιωματικού των SS Reinhard Höhn και της ακαδημίας του όπου δίδασκε μάνατζμεντ, τονίζετε τον τρόπο με τον οποίο ο ναζισμός αποτελεί μέρος της νεωτερικότητά μας. Τι μας διδάσκουν οι αντιδράσεις στο έργο σας για τη θέση της έννοιας της "νεωτερικότητας" στον χώρο των ΜΜΕ;
Johann Chapoutot – Υπάρχει μια θεμελιώδης παρανόηση σχετικά με το επίθετο μοντέρνο και την έννοια της νεωτερικότητας. Το να πούμε ότι ο ναζισμός είναι ένα φαινόμενο συνυφασμένο με τη νεωτερικότητα, ότι προκύπτει από αυτήν, επομένως ένα σύγχρονο φαινόμενο, μπορεί να φανεί σαν κάτι το αυτονόητο ή κοινότυπο. Με άλλα λόγια, για τους ιστορικούς και για όσους ασχολούνται με τις ανθρώπινες και τις κοινωνικές επιστήμες γενικά, η νεωτερικότητα είναι μια καθαρά περιγραφική έννοια: υπάρχουν φαινόμενα που είναι σύγχρονα, που θέλουν να είναι σύγχρονα, που τείνουν προς τη νεωτερικότητα και άλλα που δεν είναι, που δεν το διεκδικούν, που το αμφισβητούν… Οι Ναζί, από την πλευρά τους, επαναλαμβάνουν συνεχώς ότι τείνουν προς τη νεωτερικότητα, ότι βρίσκονται μέσα σ' αυτήν· ασκούν μια νεωτερικότητα της ανάκτησης: βιομηχανική ανάκτηση για να οπλιστεί η Γερμανία, να εξοπλιστεί, να καλύψει τη διαφορά και στο επίπεδο της κατανάλωσης που μένει να αναπτυχθεί. Θέλουν να εκμηχανίσουν τη Γερμανία, να εξοπλίσουν τα νοικοκυριά με συσκευές καθημερινής χρήσης και να επιτύχουν μια ευημερία συγκρίσιμη με αυτή των Ηνωμένων Πολιτειών. Το αμερικανικό μοντέλο είναι μια εμμονή για τους Ναζί – ο Adam Tooze το έχει δείξει πολύ καλά, μεταξύ άλλων ιστορικών, στο The Wages of Destruction – είναι το συγχρονικό αναφερόμενο των Ναζί ενώ η Ρώμη το διαχρονικό τους αναφερόμενο.
Δεν λέμε κάτι άλλο χαρακτηρίζοντας τον ναζισμό σύγχρονο. Λόγω όμως μιας σημασιολογικής ασυμφωνίας που κυριαρχεί στον δημόσιο χώρο, μερικοί δημοσιογράφοι, όταν ακούν "σύγχρονο", σκέφτονται αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, εσχατολογία και ευτυχία του ανθρώπινου γένους. Το να λέμε ότι ο ναζισμός είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο προκαλεί βραχυκύκλωμα στο μυαλό ορισμένων. Δημιουργείται έτσι ένα ηθικό σκάνδαλο γιατί ο νεωτερισμός είναι θετικός: είναι το 5G, το νέο iPhone, οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για να αλλάξει η χώρα... Γίνεσαι τότε ύποπτος, ότι είσαι ένας φρικτός ακτιβιστής, ένας απεχθής μπολσεβίκος, ένα απαίσιο οπισθοδρομικό άτομο που θέλει να δυσφημήσει το απαραίτητο έργο εκσυγχρονισμού των κοινωνικών σχέσεων, μέσω ενός reductio ad hitlerum. Το να λέμε ότι ο ναζισμός είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο είναι απόλυτα κοινότοπο και δεν παρουσιάζει τίποτα το καινοτόμο στην ιστοριογραφία του ναζισμού.
Το παράδειγμα του Reinhard Höhn μου φαίνεται ότι είναι ένα επιπλέον στοιχείο, μια περιπτωσιολογική μελέτη που πρέπει να συμπεριληφθεί σε αυτό το κεφάλαιο. Αυτός ο στρατηγός των SS, ο οποίος είχε μια αξιοσημείωτη διοικητική και ακαδημαϊκή καριέρα κατά τη διάρκεια του Τρίτου Ράιχ, είναι εκσυγχρονιστής. Μετά τον πόλεμο, ο ίδιος ο Reinhard Höhn έγινε ο ιδρυτής της πιο σημαντικής γερμανικής εμπορικής σχολής, ο κύριος θεωρητικός του μάνατζμεντ, τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1980. Αυτή η σχολή ανακυκλώνει άνδρες των SS, που είχαν καταδικαστεί ως γενοκτονικοί σε θέσεις καθηγητών εμπορικού δικαίου ή προσωπικής ανάπτυξης : Ο Justus Beyer, καταδικασμένος στη Νυρεμβέργη, γίνεται καθηγητής εμπορικού δικαίου. Ο Franz Alfred Six, διοικητής του Einsatzkommando, καταδικασμένος στη Νυρεμβέργη, γίνεται καθηγητής μάρκετινγκ... Μου φάνηκε σημαντικό να υπενθυμίσω αυτά τα γεγονότα, πρώτον γιατί πολύ απλά μ' αυτά ασχολείται ο ιστορικός, και μετά γιατί μου φάνηκαν κατάλληλα για να εγείρουν και να τονώσουν έναν προβληματισμό για την εποχή μας και τον τόπο μας, δηλαδή τη Δύση του 19ου και του 20ου αιώνα που, σήμερα όπως και χθες, τρέφεται από το φαντασιακό της σπανιότητας, τον αγώνα για τον έλεγχο των πόρων και τις επιδόσεις. Αυτός είναι ο κόσμος που έχουμε από κοινού μαζί τους. [...]
Η υπόλοιπη συνέντευξη (στα γαλλικά) του Johann Chapoutot υπάρχει εδώ.
Βιβλία του Johann Chapoutot που έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά:
Ο Εθνικοσοασιαλισμός και η αρχαιότητα, εκδ. Πόλις, 2012
Η πολιτιστική επανάσταση του ναζισμού, εκδ. Πόλις, 2021
Η μεγάλη αφήγηση, εκδ. Πόλις, 2023
Ελεύθερος να υπακούς, εκδ. 'Αγρα, 2021
