Στη Θεσσαλονίκη άκμαζε προπολεμικά μία από τις πιο δραστήριες εβραϊκές κοινότητες της χώρας. Το 1941 αριθμούσε 52.000 ανθρώπους και αποτελούσε το ένα έκτο του συνολικού πληθυσμού της πόλης, καθώς και το ένα πέμπτο της οικονομίας της, ενώ υπήρχαν συνολικά 16 συναγωγές και 20 δημοτικά σχολεία.
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έμελλε όμως να τα αλλάξει όλα ριζικά. Το 97% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εξοντώθηκε στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς.
Πρόσφατα ο δήμαρχος της πόλης Γιάννης Μπουτάρης, μιλώντας στην ειδική τελετή για την τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου του Μουσείου του Ολοκαυτώματος που θα κατασκευαστεί στη Θεσσαλονίκη, αναρωτήθηκε:
«Ποιοι θρήνησαν το 1945 τους εξαφανισμένους γείτονές τους; Ποια μνημεία στήθηκαν; Ποιες τελετές έγιναν; Μόνη η κοινότητα, καθημαγμένη και ρακένδυτη, πάλευε να ανασυστήσει την ύπαρξή της και να θρηνήσει τους νεκρούς της».
Και συμπλήρωσε: «Ένα παρελθόν που μας καταδιώκει και μας στοιχειώνει. Είναι ένα παρελθόν σιωπηλό, αόρατο, αλλά παρόν».
Φτάνοντας ένα ηλιόλουστο μεσημέρι στα γραφεία της ισραηλιτικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, κοντά στην πλατεία Αριστοτέλους, για να συναντήσω τον πρόεδρο Δαυίδ Σαλτιέλ, μια μαρμάρινη επιγραφή αναγράφει: «Κάποτε 67.000 Έλληνες Εβραίοι ζούσαν στην πόλη, 50.000 από αυτούς ήταν θύματα του Ολοκαυτώματος».
Κάθε αντικείμενο ή φωτογραφία στα γραφεία της κοινότητας ανασύρει στη μνήμη τα σκοτεινά χρόνια της γερμανικής κατοχής, της μεταπολεμικής Ελλάδας, τη σιωπή, την αρπαγή των περιουσιών και το δηλητήριο του αντισημιτισμού.
Eπιδιώκουμε, μέσω του μουσείου, να αποκτήσουν φωνή τα εκατομμύρια των Εβραίων που εκτοπίστηκαν, ταπεινώθηκαν και εξοντώθηκαν. Είναι ο ήχος των Ελλήνων Εβραίων στο θρήσκευμα, της ιστορίας τους.
Η δημιουργία του Μουσείου Ολοκαυτώματος ήταν ιδέα του κ. Σαλτιέλ. Εδώ και περίπου μία εικοσαετία από τη θέση του προέδρου της κοινότητας έχει αλλάξει πολλές κυβερνήσεις και έχει αντιμετωπίσει διαφορετικές κατηγορίες πολιτικών.
Ο ίδιος είναι Εβραίος δεύτερης γενιάς, με τους γονείς του να συμπληρώνουν το μωσαϊκό που κάποτε ανθούσε στη συμπρωτεύουσα, αφού ο πατέρας του γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και η μητέρα του ήταν πρόσφυγας από την Κωνσταντινούπολη.
«Σκοπός μας ήταν να δημιουργήσουμε έναν τόπο μνήμης και μαρτυρίας, ένα διεθνές σύμβολο ενάντια στον ρατσισμό και στις διακρίσεις κάθε είδους.
Παράλληλα, επιδιώκουμε μέσω του μουσείου να αποκτήσουν φωνή τα εκατομμύρια των Εβραίων που εκτοπίστηκαν, ταπεινώθηκαν και εξοντώθηκαν. Είναι ο ήχος των Ελλήνων Εβραίων στο θρήσκευμα, της ιστορίας τους, που φυσικά είναι ταυτόσημη με την ιστορία της Θεσσαλονίκης» λέει ο κ. Σαλτιέλ.
Του υπενθυμίζω ότι το θέμα ανασύρθηκε τα τελευταία χρόνια στην επικαιρότητα και πως για πολλά χρόνια επικρατούσε σιωπή, όπως τόνισε πρόσφατα και ο δήμαρχος.
«Αναμφίβολα το μουσείο θα είναι μια διαρκής υπενθύμιση για τους 50.000 Έλληνες Εβραίους οι οποίοι οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Ξέρετε, για πολλά χρόνια το εβραϊκό στοιχείο ανθούσε στην πολιτιστική ιστορία της πόλης και υπήρξαν πρωταγωνιστές της οικονομικής ευρωστίας. Γι' αυτό και το μουσείο της πόλης μάς ικανοποιεί και έρχεται να αναδείξει την ιστορία της. Σε μια πόλη που ήταν συντηρητική και κανείς δεν μιλούσε.
Και, άλλωστε, να θυμίσουμε ότι ελάχιστοι κατάφεραν να επιστρέψουν. Μπορείτε να αντιληφθείτε τι σημαίνει να έχεις χάσει τους πάντες και, παρ' όλα αυτά, να θες ακόμη να επιστρέψεις στη Θεσσαλονίκη; Σε μια πόλη που σου θυμίζει τα χειρότερα βιώματα.
Τι αγάπη, λοιπόν, είχαν αυτοί οι άνθρωποι για να αποφασίσουν μια τέτοια κίνηση, ξεκινώντας μια δεύτερη ζωή σε μια κοινωνία που δεν ήθελε ούτε να σε ακούσει και περισσότερο απ' όλα δεν επιθυμούσε να σε πιστέψει» σημειώνει ο πρόεδρος.
Και επισημαίνει: «Υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες που έγιναν σταδιακά από το 2000 έως σήμερα. Η πόλη δεν άλλαξε ως διά μαγείας. Εκ μέρους της κοινότητας έγιναν συντονισμένες κινήσεις ώστε η πόλη να μιλήσει, να αλλάξει και να γνωρίσει το παρελθόν της. Η ημέρα μνήμης δεν είναι ένα απλό καθήκον.
Ο κόσμος παλαιότερα θεωρούσε ότι οι Εβραίοι δεν είναι Έλληνες. Ήταν καθ' όλα Έλληνες, απλώς είχαν διαφορετικό θρήσκευμα. Όταν πήγα στον στρατό, θυμάμαι να μου λένε γιατί δεν ήμουν στο Ισραήλ και προσπαθούσα να εξηγήσω ότι είμαι Έλληνας και το μόνο στο οποίο διαφέρουμε είναι το θρήσκευμα.
Τέλος πάντων, βήματα έχουν πραγματοποιηθεί. Τα παιδιά διδάσκονται στα σχολεία το Ολοκαύτωμα και όλα αυτά συνεργούν για ένα καλύτερο αύριο, απαλλαγμένο από τον ρατσισμό και τον αντισημιτισμό».
Ο ίδιος γεννήθηκε το 1947. «Ο φόβος και ο θάνατος είναι συναισθήματα που έχουν διαπεράσει και τις επόμενες γενιές των Εβραίων της πόλης» ισχυρίζεται.
«Πάντοτε περπατούσαμε και είχαμε για όλα ένα αναπάντητο γιατί. Σήμερα στη Θεσσαλονίκη ζουν 1.500 Εβραίοι και περίπου 5.000 σε όλη την Ελλάδα. Το 97% χάθηκε. Επομένως το μουσείο θα αποτελέσει έναν μάρτυρα υποχρέωσης ώστε να γίνει πράξη το σύνθημα "Ποτέ ξανά".
Η γνώση είναι το πρωταρχικό μας καθήκον. Ευτυχώς, δημιουργείται μια υποδομή ώστε να υπάρχει μια Ελλάδα ανεκτική στο διαφορετικό» τονίζει και όταν τον ρωτώ για την άποψη του κ. Μπουτάρη ότι η μεσαία τάξη έχει βαθιά ριζωμένο τον αντισημιτισμό μέσα της απαντά:
«Ο αντισημιτισμός υπήρχε, υπάρχει και θα εξακολουθεί να υπάρχει. Όμως οφείλουμε να πούμε ότι δεν είναι τόσο αναπτυγμένος όσο σε άλλα κράτη.
Αντιδράσεις και γεγονότα μικρής κλίμακας παρατηρούνται, αλλά πιθανόν από νέους που παρασύρονται και δεν γνωρίζουν και οι οποίοι ακολουθούν κάποια στερεότυπα. Σημασία έχει ότι οι σχέσεις της Ελλάδας με το Ισραήλ βρίσκονται στο καλύτερό τους σημείο».
Όσον αφορά την κατασκευή του μουσείου, οι οικοδομικές εργασίες αναμένεται να ξεκινήσουν φέτος το καλοκαίρι και πιθανολογείται ότι θα είναι έτοιμο το 2020.
Η ανέγερσή του θα πραγματοποιηθεί στην περιοχή του Σιδηροδρομικού Σταθμού, ένα σημείο που δεν επιλέχθηκε τυχαία, αφού από κει, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, αναχωρούσαν τα «βαγόνια του θανάτου» για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Το κόστος του έργου θα πλησιάσει τα 30 εκατ. ευρώ, με το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας να προσφέρει τα 10 εκατ. ευρώ, ενώ 10 εκατ. ευρώ θα δώσει και το Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος». Από τα σχέδια της μελέτης διαπιστώνω ότι θα είναι ένα εξαώροφο κυκλικό κτίριο από μέταλλο και γυαλί και η έκτασή του θα αγγίζει τα 7.000 τ.μ.
«Θα χρησιμοποιηθεί το ιστορικό αρχείο της κοινότητας της πόλης, περίπου 100.000 έγγραφα, που φυλάσσεται στη Μόσχα, θα υπάρχουν εκθέσεις που θα ενώνουν το χθες με το σήμερα, ενώ θα λειτουργήσει και ως κέντρο διδασκαλίας. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να τοποθετηθεί στον χάρτη με τα μεγάλα μουσεία Ολοκαυτώματος σε όλο τον κόσμο» αναφέρει ο κ. Σαλτιέλ.
«Είμαστε εδώ όχι ως παθητικοί αλλά ως ενεργοί πολίτες. Εξηγούμε αυτό που έγινε, γιατί έγινε, και δεν βάζουμε ταφόπλακα σε ό,τι συντελέστηκε. Λέμε την αλήθεια, για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε. Τίποτα πιο σημαντικό από τη μνήμη» προσθέτει.
Λίγο πριν τον αποχαιρετήσω, τον ρωτώ ποια είναι η πιο ισχυρή του ανάμνηση. Ο ίδιος θα διηγηθεί:
«Είναι από τα σχολικά μου χρόνια στο δημοτικό σχολείο. Ήταν μια κανονική μέρα και παρακολουθούσαμε το μάθημα των Θρησκευτικών. Τότε, θυμάμαι πάρα πολύ έντονα, ήταν σαφές ότι οι Εβραίοι ήταν υπεύθυνοι για ό,τι έγινε απέναντι στον Χριστό, και όχι μόνο εκείνοι αλλά και οι επόμενες γενιές.
Μια μαθήτρια, λοιπόν, σηκώθηκε και ρώτησε τη δασκάλα: "Κυρία, ο Σαλτιέλ έχει κι αυτός την ευθύνη;". Το μόνο που θυμάμαι είναι ότι έσκυψα το κεφάλι.
Δεν θυμάμαι ούτε την απάντηση της δασκάλας ούτε την αντίδραση της συμμαθήτριάς μου. Ένιωσα ένα τραγικό συναίσθημα. Ήμουν ένα μικρό παιδάκι που πίστευε ότι συμμετείχε σ' ένα έγκλημα».
Και θα καταλήξει: «Το μουσείο έρχεται να λειτουργήσει ως μια ψηφίδα για να γίνουμε καλύτερη και πιο ανοιχτή κοινωνία. Να διώξουμε τα τείχη και να συνυπάρξουμε δημοκρατικά, χωρίς τον φόβο των παλιών πληγών».
Ο Πρόεδρος του Ισραήλ τις ημέρες που βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη θύμισε ότι ανάμεσα στους Εβραίους της πόλης ήταν και ο Ζακ Στρούμσα, γνωστός ως ο «βιολιστής του Άουσβιτς», αφού ως κρατούμενος ήταν αναγκασμένος να παίζει μουσική με το βιολί του στην ορχήστρα του στρατοπέδου, ενώ οι μελλοθάνατοι κρατούμενοι όδευαν προς τα κρεματόρια.
Ο ίδιος κατάφερε να επιζήσει, αλλά έχασε τους συγγενείς του. Αργότερα δημιούργησε νέα οικογένεια στο Ισραήλ και έγραψε ένα βιβλίο για το Άουσβιτς. Πενήντα χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα, ο Ζακ Στρούμσα αποφάσισε να επιστρέψει στο Άουσβιτς και να παίξει ξανά το «Εγώ Πιστεύω»:
«Πιστεύω ότι η διαφορά ανάμεσα στην ευλογία και την ύβρη είναι ένα θέμα επιλογής. Επιλογής του καθενός. Κι ο δρόμος της επιλογής είναι ανοιχτός σε όλα τα έθνη. Και η δυνατότητα να προσφέρεις στην ευημερία της ανθρωπότητας βρίσκεται ολοκληρωτικά στην επιλογή του καθενός».
Τα σχέδια του Μουσείου Ολοκαυτώματος Ελλάδος, έχουν προετοιμαστεί από τα αρχιτεκτονικά γραφεία:
· Efrat-Kowalsky Architects, 3 Levontin St. Tel-Aviv Israel (Υπεύθυνοι αρχιτέκτονες:κα Meira Kowalsky)
· Heide & Von Beckerath, Kantstraße 152 10623 Berlin, Germany (Υπεύθυνοιαρχιτέκτονες: κ. Time Heide και κα. Verena von Beckerath)
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
