Στη «Ραγάδα», το «Goodbye Lindita» και την «Taverna Miresia - Mario, Bella, Anastasia» του Μάριο Μπανούσι η Χρυσή Βιδαλάκη έφερε στη σκηνή με λεπτότητα και βάθος ένα γαϊτανάκι συναισθημάτων, θρήνου, προσωπικών ματαιώσεων και οριστικής αποδοχής. Η σκηνική της οντότητα, ως προσωπική κατάθεση, σφράγισε την τριλογία μέσα από μια διαδικασία καθόλου αυτονόητη, μετατρέποντας τα δραματουργικά υλικά σε τελετουργική πράξη κάθαρσης.
Ηθοποιός, ψυχοθεραπεύτρια, συντονίστρια ομάδων, καθηγήτρια και ιδρύτρια του Θεάτρου στη Σάλα, φτάνοντας στο ραντεβού μας λέει με ενθουσιασμό ότι γράφτηκε σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Ανοιχτού Πανεπιστημίου για να επιστρέψει στα θρανία, από άλλη θέση αυτήν τη φορά. Μόλις έχουν ολοκληρωθεί οι παραστάσεις του έργου του Ρομέο Καστελούτσι, ΜΑ, στην Ελευσίνα, όπου συμμετείχε, και η συζήτησή μας δεν θα μπορούσε παρά να ξεκινήσει από αυτή την εμπειρία.
— Μου έκανε εντύπωση που έκανες οντισιόν για να δουλέψεις με τον Καστελούτσι. Τι ήταν αυτό που σε οδήγησε σε αυτή την απόφαση;
Όταν είδα το θέμα και τον χώρο όπου θα γινόταν, την Ελευσίνα, αποφάσισα ότι με ενδιέφερε να βιώσω αυτή την εμπειρία. Έκανα οντισιόν, αλλά δεν ήμουν και πολύ αισιόδοξη. Μάζευα τα πράγματά μου όταν άκουσα να φωνάζουν τον αριθμό μου. Όταν για πρώτη φορά με πλησίασε ο Καστελούτσι είπα «θα λιποθυμήσω», έδινε τεχνικές οδηγίες κι εγώ διάβαζα μέσα σε αυτές πράγματα εσωτερικά. Με το που άρχισαν οι παραστάσεις είπα μέσα μου «εδώ συμβαίνει κάτι φοβερό» – ενώ υπήρχε τόση ακρίβεια, καταλάβαινα ότι είχα μια τεράστια αίσθηση ελευθερίας. Αυτό με ενδιαφέρει πάντα, η δουλειά που γίνεται εσωτερικά, την έχω ανάγκη, χρειάζομαι την οδηγία και το πλαίσιο του σκηνοθέτη, αλλά θέλω και την ελευθερία μου. Με αυτόν τον συνδυασμό νιώθω πλήρης.
Δεν τη φοβάμαι καθόλου την έκθεση, δεν τη φοβήθηκα ποτέ, αλλά δεν ξέρω αν κάνω καλά. Ακόμα και τώρα που μιλάμε, αναρωτιέμαι. Με τρομάζει που δεν φοβάμαι, είναι συν για την τέχνη μου, αλλά πλην για τη ζωή μου. Δημιουργεί μια ευαλωτότητα, αλλά δεν ξέρω αν μπορώ να το αλλάξω αυτό, να συγκρατηθώ, κι αυτό κάποιες φορές δυσκολεύει τις σχέσεις. Και σήμερα ακόμα παρασύρομαι, αυτή είμαι όμως.
— Μέσα από τη «Λιντίτα» κυρίως ανακαλύψαμε πολλοί από εμάς μια ηθοποιό που δεν γνωρίζαμε σε μια αποκαλυπτική της διάσταση, αρχίσαμε να συζητάμε για σένα, ποια είσαι. Πώς έχεις εισπράξει αυτή την επιτυχία;
Χάρηκα πάρα πολύ που επιτέλους πολύς κόσμος διάβασε την εσωτερικότητά μου, η αλήθεια είναι ότι ένιωσα μια ολοκλήρωση, μια επιβεβαίωση. Είπα, όταν συνέβη, «μπορώ τώρα να φύγω ήσυχη». Το είχα καημό νωρίτερα, έλεγα δεν το καταλαβαίνει ο κόσμος αυτό που κάνω, μου έφτανε όμως ότι το καταλάβαινε ο Μάριο, γι' αυτό ήμασταν πολλά χρόνια μέσα στο σπίτι και κάναμε απίστευτα πράγματα. Αυτή την ανάγκη να έρθω σε επαφή με ένα θεατή την κάλυπτα όταν δίδασκα, όταν είχα επικοινωνία με τα παιδιά, γιατί και η διδασκαλία είναι μια μορφή σκηνικής τέχνης. Μου έλειπε από τότε που σταμάτησα, και με τη «Λιντίτα» είπα «να το, μετά από τόσα χρόνια».
— Στην επαφή σου με τον κόσμο, με το κοινό, τι ήταν αυτό που σου άρεσε περισσότερο όταν βρισκόσουν στη σκηνή;
Μου αρεσε που δεν χρειαζόταν να εξηγήσω, ότι ο κόσμος διάβαζε μαλακά και ανώδυνα αυτό που έκανα. Μέσα στη μοναξιά μου ήταν μια επικοινωνία, να συνδέομαι κάθε μέρα με τον κόσμο σε ένα άλλο επίπεδο. Καθημερινά έκλαιγα στη σκηνή για διαφορετικό λόγο, πενθούσα και για κάτι άλλο, συνειδητοποίησα πόσο πένθος κουβαλάω και άγγιξα τους ανθρώπους γιατί ο καθένας μας κουβαλάει πένθη πολλά. Έτσι συνδέθηκα μαζί τους, αυτό για μένα ήταν μεγάλο δώρο. Δεν ένιωσα χαρά, η πιο ακριβής διατύπωση είναι «χαρμολύπη». Στη σκηνή κλαίω και διαλύομαι κάθε μέρα, δεν προστατεύομαι, πρόκειται για ψυχοθεραπευτική διαδικασία.
— Η γνωριμία με τον Μάριο Μπανούσι ήταν καθοριστική και για τους δυο σας. Ήταν μαθητής σου; Πες μου την ιστορία σας.
Ήμουν καθηγήτρια στο λύκειο κι εκείνος πήγαινε γυμνάσιο. Δίδασκα Οικονομικά και Κοινωνιολογία σε σχολείο στην Ηλιούπολη, είχα την αδελφή του μαθήτρια. Στο σχολείο με θεωρούσαν λίγο περίεργη και γραφική, γιατί έκανα τα μαθήματα με τρόπο αλλιώτικο. Κάποια μέρα με πλησίασε στη σκάλα –τη θυμάμαι καθαρά τη σκηνή– και με ρώτησε: «Κυρία, είσαστε ηθοποιός;». Απάντησα ναι, αλλά στη συνέχεια άλλαξα σχολείο κι εκείνος με έψαχνε. Τότε έκανα εργαστήρια, θέατρο, ψυχολογία και προσωπική εξέλιξη στο σπίτι μου, φτιάχναμε ντοκιμαντέρ που τα κάναμε και θεατρικά. Ήρθε και ο Μάριο προτού δώσει εξετάσεις στο Ωδείο Αθηνών, φτιάξαμε μια ομάδα με ενήλικες και εφήβους και δουλεύαμε πειραματικά. Εμένα οι έφηβοι με ενδιαφέρουν πάντα, η διάδρασή τους μαζί μας. Αυτή η ηλικία, που συνεννοείσαι και δεν συνεννοείσαι, είναι πολύ ενδιαφέρουσα, μπορείς και έχεις πρόσβαση σε όσα σκέφτονται, μπορείς να τους ανοίξεις δρόμους.
— Έτσι γεννήθηκε το Θέατρο στη Σάλα;
Εγώ είχα τότε την ιδέα του σπιτιού-θεάτρου. Από μικρή είχα εμμονή με το σπίτι το δικό μου, μια οικογενειακή μονοκατοικία στην Ηλιούπολη, και εκεί αρχίσαμε να δουλεύουμε. Στήσαμε μια παράσταση με αφορμή το «Πεθαίνω σαν χώρα». Είχα πάρει σύνταξη εν τω μεταξύ, είχα παίξει στο «Γήρας» της Μαυραγάνη και είχα αρχίσει να βλέπω το σπίτι να λειτουργεί ως σκηνή και το όραμά μου να πραγματοποιείται. Μετά ψάχναμε με τον Μάριο χώρο να κάνουμε τη «Ραγάδα» –είχαμε κάνει ένα κομμάτι στα «Rooms» του Καππάτου– και πήραμε την απόφαση, που ήταν δύσκολη και αγωνιώδης, αλλά ο χώρος είχε ενέργεια και μας ταίριαζε. Είχαμε αγωνία αν θα ερχόταν κόσμος, ένιωθα ότι έπρεπε να κάνουμε το βήμα, αλλά δίσταζα κιόλας. Πήγε καλά και μετά πήγαμε στην Πειραματική με τη «Λιντίτα».
— Δεν είναι κάπως τρομακτικό ένας τόσο προσωπικός χώρος, το σπίτι σου, να είναι τόσο εκτεθειμένο στα μάτια των θεατών – κι εσύ μαζί;
Δεν τη φοβάμαι καθόλου την έκθεση, δεν τη φοβήθηκα ποτέ, αλλά δεν ξέρω αν κάνω καλά. Ακόμα και τώρα που μιλάμε αναρωτιέμαι. Με τρομάζει που δεν φοβάμαι, είναι συν για την τέχνη μου, αλλά πλην για τη ζωή μου. Δημιουργεί μια ευαλωτότητα, αλλά δεν ξέρω αν μπορώ να το αλλάξω, να συγκρατηθώ, κι αυτό κάποιες φορές δυσκολεύει τις σχέσεις. Και σήμερα ακόμα παρασύρομαι, αυτή είμαι όμως.
— Θα επέστρεφες στη Σάλα; Ή έκλεισε αυτός ο κύκλος;
Οι κύκλοι κλείνουν πολύ δύσκολα. Θα ήθελα να ξαναγυρίσω εκεί, υπάρχει μια ασφάλεια, υπάρχει ενέργεια, είναι το σπίτι όπου μεγάλωσα, εκεί χώρισα, μεγάλωσα την κόρη μου. Τις παραστάσεις, σκέψου, τις κάναμε με τα έπιπλα του σπιτιού, στο κάποτε νυφικό μου δωμάτιο, τώρα στο μοναχικό μου δωμάτιο. Για μένα είναι πολύ ιδιαίτερο το σπίτι αυτό. Βέβαια, το να επιστρέψω και να κάνω εκεί δουλειά είναι ένας γυρισμός δύσκολος. Νομίζω όμως ότι η ιδέα το σπίτι να γίνεται σκηνή δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Υπάρχει ακόμα το όνειρο και υπάρχει και το πρόβλημα που με τρελαίνει κάποιες φορές και άλλες με απογειώνει, το να μπλέκεται τόσο η ζωή με τη σκηνή. Είναι άλλο το θέατρο και άλλo η ζωή μου η προσωπική. Μου φωνάζει και η κόρη μου να μην τα μπλέκω, έτσι είναι όμως για μένα, ένα πράγμα.
— Χρυσή, πώς ξεκίνησε η περιπέτειά σου με το θέατρο;
Γεννήθηκα εδώ στην Αθήνα, στην Ηλιούπολη, ήθελα να κάνω παιδαγωγικά, αλλά το σπίτι επέμενε να τελειώσω μια ανώτατη σχολή. Για θέατρο ούτε να ακούσουν. Μπήκα στην ΑΣΟΕΕ, γράφτηκα όμως και στο θεατρικό τμήμα της σχολής και από τα χρόνια που ήμουν στο πανεπιστήμιο άρχισα να παρακολουθώ εργαστήρια θεάτρου και παράλληλα έκανα ψυχολογία, ατομικά και με ομάδες, και διάβαζα πολύ. Αυτά μου άνοιξαν δρόμους και θεωρητικούς και στα πρότζεκτ που κάναμε αργότερα με τα παιδιά στα σχολεία συνδύαζα ψυχολογία, κοινωνιολογία και θέατρο, κάναμε ντοκιμαντέρ και πολλές δράσεις. Γνώρισα τον Γιώργο Αστρινάκη, ψυχίατρο και ψυχοθεραπευτή, έμαθα, εκπαιδεύτηκα δίπλα του, είναι ένας από τους πιο σημαντικούς ανθρώπους στη ζωή μου. Αυτός και μια καθηγήτρια που είχα στο γυμνάσιο, η Ευαγγελία Βαρλάμη, που μας έβαζε να ακούμε κρυφά Θεοδωράκη και μία φορά την εβδομάδα στο μάθημά της μιλούσαμε για τον έρωτα. Αυτά μου άλλαξαν τη ζωή.
— Πόσα χρόνια μεσολάβησαν μέχρι να μπεις στην εκπαίδευση;
Αρχικά δούλεψα στον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Τυφλών και μετά μπήκα με εξετάσεις στην Εθνική Τράπεζα, στο Ταμείο Υγείας. Έμεινα εκεί δεκάξι χρόνια και τα έλεγα «χαμένα χρόνια», αλλά, αν δεν ήταν αυτά, δεν θα προχωρούσα. Ως οικονομολόγος έκανα κάθε χρόνο τα χαρτιά μου για να μπορώ διδάξω, με ενδιέφερε η διδασκαλία και τελικά, μετά από πολλές περιπέτειες, διορίστηκα στην Πρέβεζα.
Πήγα με ένα παιδί στην αγκαλιά, και χωρισμένη. Είχα πάρει ένα νυχτερινό λεωφορείο και πρώτη φορά έφτασα στην επαρχία, δεν ήξερα πού βρισκόμουν. Έμεινα τέσσερα χρόνια που δεν ήταν εύκολα, ζορίστηκα. Ήμουν ξένη, έκανα τα δικά μου, θέατρο στα παιδιά, τους μάθαινα Οικονομία μέσα από τραγούδια. Αυτά ήταν πρωτόγνωρα, με έβλεπαν με μισό μάτι και έπρεπε να αντιμετωπίσω όχι μόνο τους διευθυντές αλλά και τις ταξικές διαφορές ανάμεσα στα παιδιά. Δεν ήθελαν να καταλάβουν οι γονείς, εγώ από την άλλη δεν καταλάβαινα την αναστάτωση που προκαλούσα, μέχρι δολιοφθορά είχα στο αυτοκίνητό μου, έτσι αποφάσισα να ζητήσω μετάθεση. Όχι για τα ζόρια που πέρναγα αλλά γιατί μου έλειπε το θέατρο και γιατί δεν ήθελα η κόρη μου να περνάει δύσκολα.
Ήρθα στην Αθήνα και δίδαξα σε σχολεία με τον τρόπο μου, ήθελα να ανακατεύω τη σούπα, να μαθαίνουν τα παιδιά με άλλο τρόπο, πιο δημιουργικό. Εκεί συνάντησα παιδιά με τρομερό ταλέντο. Οι μάνες νόμιζαν ότι τα ξεσήκωνα και οι διευθυντές αντιδρούσαν όταν τα έβγαζα έξω από την τάξη, να κάνουμε μάθημα στην αυλή, να κάνουμε εργασίες, συνεντεύξεις, να συνδεθούμε με τη ζωή που έπεται των σχολικών ετών. Μπόλιαζα τα μαθήματα με ιστορίες για να γίνουν ενδιαφέροντα, αλλά το να δουλεύεις εναλλακτικά δεν αρέσει.
— Σήμερα, που έχεις μια απόσταση από τα χρόνια του σχολείου, τι βλέπεις;
Ως εκπαιδευτικό σύστημα και ως κοινωνία χτίζουμε μελλοντικούς φασίστες. Δουλεύουμε με εργαλεία παρωχημένα, σε μια εποχή με τόσα μηνύματα έχουμε κλειδωμένους τους μαθητές πίσω από κάγκελα, ενώ έχουν τόσα ερεθίσματα και τόση κινητικότητα, τους καθηλώνεις εκεί. Εγώ δεν ήθελα να παίξω άλλο αυτό το παιχνίδι, έφυγα νωρίτερα, δεν την πάλευα, δεν υπήρχε χώρος. Έκανα μαθήματα Οικονομίας με ραπ μουσική ώστε να το πιάσουν το μάθημα από τον ρυθμό, ήθελα να συσχετίζουμε τα μαθήματα με την κοινωνία και την πολιτική. Τα πιο δημιουργικά μυαλά τα αποβάλλουμε από το σύστημα και θεωρούμε καλούς μαθητές μόνο όσους ξέρουν να απομνημονεύουν.
— Πώς και δεν πήγες αργότερα σε κάποια δραματική σχολή;
Όταν το αποφάσισα ήμουν μεγάλη, οι σχολές δεν σε προτιμούν σε μεγαλύτερες ηλικίες. Υπάρχει ένας ηλικιακός ρατσισμός ως προς την εκπαίδευση και ως προς όλα γύρω μας, μην κρυβόμαστε. Επίσης, μέσα από τη διαδικασία που έχω ακολουθήσει έχω ένα όραμα που μπορεί να ακούγεται ουτοπικό, αλλά νομίζω ότι για να δούμε ένα αλλιώτικο θέατρο, το ακαδημαϊκό, το ψυχολογικό και το καλλιτεχνικό πρέπει να συνδέονται. Γι' αυτό και κάνω λίγα πράγματα, γι' αυτό δεν έκανα τίποτα και περίμενα τόσα χρόνια. Τον πίστευα τον Μάριο, πίστευα τη δουλειά του, δουλεύαμε πολύ προσωπικά πράγματα, από αυτήν τη συμβίωση ενώθηκαν τα κομμάτια και όταν βγήκε προς τα έξω το έργο ήταν αληθινό, αλλά και δύσκολο. Μου άρεσε αυτό που γινόταν, σαν μέσα σε μια μήτρα.
— Δηλαδή αν σου πρότεινε ένας σκηνοθέτης έναν μεγάλο ρόλο, δεν θα πήγαινες;
Δεν έχει να κάνει με τον ρόλο ή το έργο αλλά με τον τρόπο δουλειάς. Με δύο μήνες πρόβα δεν είσαι έτοιμος για έναν ρόλο. Δεν τον καταλαβαίνω με αυτόν τον τρόπο τη δουλειά, δεν την πιστεύω. Θεωρώ ότι χρειάζεται ζύμωση, χρόνος, μια διαρκής ανταλλαγή, αυτό είναι δημιουργικότητα, να μπαίνει ο ένας στη θέση του άλλου, αυτό χρειάζεται μεγάλο ταλέντο στις ισορροπίες, δεν είναι τα πράγματα άσπρο-μαύρο, απολύτως καθαρά. Πιστεύω ότι το σύστημα στην Ελλάδα δεν στηρίζει τέτοιες δουλειές.
— Πιστεύεις ότι για να παίξει έναν μεγάλο ρόλο ένας ηθοποιός πρέπει να έχει εμπειρία και από άλλες προσεγγίσεις, να έχει κάνει ψυχολογία για παράδειγμα;
Πιστεύω ότι ένας ηθοποιός πρέπει να έχει εμπειρία ζωής. Αναρωτιέμαι γιατί πρέπει να κάνεις κατευθείαν τη Μήδεια, για παράδειγμα. Απλώς διεκπεραιώνεις εκεί, δεν έχεις εντρυφήσει. Είναι μεγάλη ιστορία αυτή και θεωρώ ότι στις σχολές δεν γίνεται προσωπική δουλειά, δεν εννοώ την ψυχολογική πλευρά αλλά το να έχουν συναίσθηση οι ηθοποιοί ποιοι είναι, να ξέρουν ακόμα και να προστατευθούν. Είναι πολύ δύσκολο αυτό, όπως και το να αμβλυνθούν οι σχέσεις, π.χ. αυτή του δασκάλου-μαθητή, να βγάλεις τα υλικά σου και να ερεθίσεις τον άλλο με την ουσία. Αυτό με παθιάζει στο θέατρο. Δεν πρέπει να φοβόμαστε τη σύγκρουση ούτε στη σχολή ούτε στην πρόβα. Αν δεν λυθούν αυτά, υπονομεύουν τους ρόλους μας επάνω στη σκηνή, γιατί και ο σκηνοθέτης ακόμα δεν είναι μόνο καλλιτέχνης, εκπαιδεύεται κι αυτός στη διαδικασία.
— Μέσα στο θέατρο ποια πιστεύεις ότι είναι η πιο λυτρωτική εμπειρία;
Η ανταλλαγή. Με τον Μάριο δώσαμε ο ένας στον άλλο, σαν να μεγαλώσαμε μαζί, και ας υπάρχει η διαφορά ηλικίας. Εμένα οι συνομήλικοί μου με κουράζουν, νιώθω πάντα διψασμένη, μαθήτρια, έφηβη. Πιστεύω, μια και το συζητάμε, ότι η ψυχοθεραπεία είναι απαραίτητη προϋπόθεση όταν κάνεις τέχνη δημιουργική. Είναι δύσκολο να ακούς έναν νέο σκηνοθέτη σε έναν κόσμο που δεν μας έχει προετοιμάσει για την αποδοχή και τη διαπραγμάτευση, η εμπιστοσύνη παίρνει χρόνο. Κουβαλάμε οι μεγαλύτεροι μια άλλη νοοτροπία πολλές φορές και έναν πατερναλισμό ή ματερναλισμό, ας μην κρυβόμαστε, είναι στοίχημα να μάθουμε να ακούμε περισσότερο τον άλλο. Γι' αυτό και είμαι σε διαρκή διεργασία, και ψυχοθεραπευτκή, όπως και αν ακουστεί, γιατί είναι πολλοί οι ρόλοι μας και δύσκολα τους διαχειριζόμαστε. Είμαι ευγνώμων γι' αυτά που μου έρχονται, είμαι έτοιμη να τα δεχτώ και συγχρόνως να τα αμφισβητήσω. Δεν θα πω ψέματα ότι δεν φοβάμαι, αλλά και ο φόβος συναίσθημα είναι, που θέλει διαχείριση. Άλλωστε, ποιος δεν φοβάται, για παράδειγμα, τα γηρατειά ή το να μην είναι υγιής;
