'Οταν δικαιοσύνη σήμαινε αφαίρεση ενός χεριού
Florian Besson
Libération, Actuel Moyen Age, 4 Μαΐου 2020
*
Τι σας κόβω;
Δεν ακρωτηριάζουμε πλέον. Καμία νοσταλγία, φυσικά, πίσω από την διαπίστωση αυτή: ένας ένοχος, στη σύγχρονη Δύση, δεν χρειάζεται πλέον να φοβάται ότι θα του κόψουν το χέρι ή ότι θα του βγάλουν τα μάτια. Όπως το έδειξε ο Michel Foucault σε μία αριστουργηματική του μελέτη, οι τιμωρίες δεν αγγίζουν πλέον το σώμα: τέλος στο μαστίγωμα, στην καταναγκαστική εργασία, στα δημόσια βασανιστήρια, στο δέσιμο σε πάσσαλο. Η εξέλιξη αυτή αντιστοιχεί σε μια νέα διαμόρφωση των εξουσιών και επηρεάζει βαθιά τη σχέση μας τόσο με το σώμα μας όσο και με την εξουσία. Και έτσι επιβάλλεται τώρα μία λογική του προστίμου: ένα έγκλημα αντιστοιχεί σε ένα ορισμένο χρηματικό ποσό, σε έναν ορισμένο χρόνο φυλάκισης - που καταλήγει στο ίδιο, εφόσον ο χρόνος είναι χρήμα ...
Υπάρχει ωστόσο μία περίοδος στον Μεσαίωνα όπου συνδυάζονται και τα δύο. Στον 13ο αιώνα, στη νότια και νοτιοδυτική Γαλλία, αρκετά κείμενα περιλαμβάνουν πράγματι αυτού του τύπου τις αναφορές: "για μία κλοπή, 12 σόλιδοι, ή ένα αυτί και 6 σόλιδοι". Τις συναντάμε πολύ συχνά , από τη μία άκρη της Ευρώπης στην άλλη, για αρκετούς αιώνες. Μερικές φορές αφήνεται η επιλογή μεταξύ προστίμου και ακρωτηριασμού, και σε κάποιες άλλες ο ακρωτηριασμός επιτρέπει τη μείωση του προστίμου. Το ενδιαφέρον εδώ δεν έγκειται στις ίδιες τις πρακτικές: τα πρόστιμα όπως και οι ακρωτηριασμοί αποτελούν μέρος των κλασικών ποινών στον Μεσαίωνα. Το πιο ενδιαφέρον είναι η επιλογή που αφήνεται μεταξύ των δύο.
Φανταστείτε λίγο: σας ελέγχουν στο δρόμο, δεν έχετε συμπληρώσει το έντυπο δήλωσης μετακίνησης και ο πολύ φιλικός αστυνομικός σας αφήνει να διαλέξετε ανάμεσα σε ένα πρόστιμο των 45 ευρώ ή τον ακρωτηριασμό ενός δαχτύλου ... Εκτός κι αν προτιμάτε να πληρώσετε 20 ευρώ συν μία φάλαγγα δαχτύλου. Εκτός από τα μπλοκ προστίμων τους, οι αστυνόμοι θα έπαιρναν μαζί τους κι ένα κλαδευτήρι... Ας το σταματήσουμε εδώ (ας το κόψουμε;...). Η δυνατότητα επιλογής, όπως εμφανίζεται μέσα από τα μεσαιωνικά κείμενα, είναι στην πραγματικότητα μία ψεύτικη επιλογή: κανείς, πιθανότατα, δεν θα επέλεγε τον ακρωτηριασμό. Οι λίγες αναφορές δημίων που διαθέτουμε τονίζουν ότι αυτές οι ποινές εφαρμόζονταν πολύ σπάνια στην πραγματικότητα. Η επιλογή εκφράζει στην ουσία μία στιγμή μετάβασης: περνάμε από τις σωματικές ποινές στα πρόστιμα, και ο νομοθέτης πιθανότατα επιθυμεί να υπενθυμίσει τον ακρωτηριασμό σε μία στιγμή που τείνει να εξαφανιστεί από τις ποινές που πραγματικά εφαρμόζονταν. Επειδή ο ακρωτηριασμός φέρει ένα πολύ ισχυρό μήνυμα: σημαδεύει για πάντα το σώμα του ενόχου, το οποίο έκτοτε παίρνει τον χαρακτήρα μιας μόνιμης υπενθύμισης της ισχύος του ηγεμόνα.
Η τιμή του σώματος
Ακόμη πιο ενδιαφέρον από την επιλογή: υφίσταται μία ισοδυναμία. Εάν το πρόστιμο μπορεί να μειωθεί με ακρωτηριασμό, τότε αυτός ο ακρωτηριασμός αντιπροσωπεύει ένα συγκεκριμένο ποσό. Ένα αυτί αξίζει τόσο, κι ένα δάχτυλο τόσο. Είναι αδύνατο να γνωρίζουμε ποιός αποφάσισε αυτή την ισοδυναμία, αλλά υπήρξε αναγκαστικά μία απόφαση. Έτσι, υπήρξε μία στιγμή που οι άνθρωποι αναρωτήθηκαν πόσο αξίζει ένα αυτί ή, αντίστροφα, σε ποιό μέρος του σώματος αντιστοιχούσε το τάδε χρηματικό ποσό ... Δεν απέχουμε πολύ από την συμφωνία που έκαναν ο Antonio και ο Shylock στον 'Εμπορο της Βενετίας: εάν ο πρώτος δεν αποζημιώσει τον δεύτερο, ο τελευταίος μπορεί να του αφαιρέσει μία λίβρα από την σάρκα του.
Αυτό που εκφράζεται εδώ, σε αυτήν την ισοδυναμία μεταξύ ενός συγκεκριμένου χρηματικού ποσού και ενός συγκεκριμένου μέρους του σώματος, είναι η κοστολόγηση του ανθρώπινου σώματος. Ωστόσο, δεν παύουμε σήμερα να αναρωτιόμαστε αν το σώμα έχει τιμή. Βρίσκουμε αυτό το ερώτημα πίσω από αρκετές σύγχρονες συζητήσεις, κυρίως εκείνες που αφορούν την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή: μπορούμε να πληρώσουμε για να αποκτήσουμε ένα παιδί; Αυτή το ερώτημα προβάλλει πίσω από εφήμερα buzz, όπως στην περίπτωση αυτών των αμερικανίδων φοιτητριών που βγάζουν σε δημοπρασία την παρθενιά τους (ναι, ναι, σας ορκίζομαι ότι είναι αλήθεια). Οι πόρνες και οι διακινητές οργάνων γνωρίζουν πολύ καλά ότι το σώμα μπορεί να γίνει εμπόρευμα και να είναι κερδοφόρο. Ακόμα κι αν ο γαλλικός νόμος απαγορεύει την εμπορευματοποίηση του σώματος, παρατηρούμε σήμερα την καθιέρωση μιας παγκόσμιας βιοοικονομίας μέσα κυρίως από την δουλεία, την πώληση μαλλιών ή ακόμη και τον αναπαραγωγικό, σεξουαλικό ή ιατρικό τουρισμό.
Τα μεσαιωνικά κείμενα που προτείνουν μία σχέση ισοδυναμίας μεταξύ του ακρωτηριασμού και του προστίμου αφήνουν να φανεί ένα μεγάλο διακύβευμα. Παραπέμπουν σε αυτήν τη μεγάλη μετάβαση, το πέρασμα από τα βασανιστήρια στο πρόστιμο, από το σώμα στο χρήμα, και επομένως σε αυτήν την ολοένα και πιο σημαντική θέση του χρήματος στα κοινωνικά συστήματα από τον 13ο αιώνα και μετά. Γι 'αυτό και σηματοδοτούν μια εποχή όπου το ανθρώπινο σώμα αρχίζει να αποδεσμεύεται από την δικαιοσύνη. Αλλά με αντίτιμο μία κοστολόγηση του σώματος, το οποίο πλέον αξιολογείται, ποσοτικοποιείται, πωλείται. Το σώμα δεν είναι πλέον αντικείμενο τιμωρίας: γίνεται αντικείμενο ανταλλαγής. Περνάμε από το βασανισμένο σώμα στο σώμα που πωλείται· από το τιμωρημένο σώμα στο "σώμα-αγορά", για να χρησιμοποιήσουμε τον τίτλο του έργου της κοινωνιολόγου Céline Lafontaine, το οποίο άξιζε μεγαλύτερης προσοχής όταν κυκλοφόρησε. Διατυπωμένη με αυτόν τον τρόπο, η εναλλακτική λύση είναι πιθανόν πολύ σχηματική και απαιτεί περατέρω επεξηγήσεις. Αλλά η αμφιταλάντευση των μεσαιωνικών νόμων έχει το μεγάλο πλεονέκτημα να μας υπενθυμίζει ότι η νομική αποδέσμευση του σώματος συνοδεύτηκε από την προοδευτική εμπορευματοποίησή του. Αν θέλουμε να αποφύγουμε ένα μέλλον όπου το σώμα δεν θα είναι πια παρά ένα προϊόν - ας διαβάσουμε σχετικά το La Fille Automate του Bacigalupi, βραβείο Hugo του 2010 - προφανώς δεν θα κοιτάξουμε να επανεισάγουμε τους ακρωτηριασμούς. Θα πρέπει να εφεύρουμε ένα σώμα που δεν θα είναι αντικείμενο, και δεν θα υποβάλλεται ούτε σε τιμωρητικές διαδικασίες, ούτε σε οικονομικά κυκλώματα. Εν ολίγοις, θα πρέπει να αντιτάξουμε στην βιοπολιτική ή την βιοοικονομία, την βιοηθική.
Florian Besson
Βλ. Michel Foucault, La Société punitive (Η τιμωρητική κοινωνία). Cours au Collège de France, 1972-1973, Paris, Gallimard, Seuil, 2013.
Céline Lafontaine, Le corps-marché. La marchandisation de la vie humaine à l'ère de la bioéconomie (Το σώμα-αγορά. Η εμπορευματοποίηση της ανθρώπινης ζωής στην εποχή της βιοοικονομίας), Paris, Seuil, 2014.
Μτφ. Σ.Σ.
