Επτά γυναίκες και ένας άντρας, τραγικές προσωπικότητες και σπουδαίοι χαρακτήρες όλοι τους, ανθρώπινα αντιφατικοί και απάνθρωπα σκληροί, που οδηγούνται συχνά σε επικές αντιπαραθέσεις και κάποτε, ακόμα και στην άρνηση της πραγματικότητας, έρχονται στη σκηνή αντιμέτωποι με το ανοιχτό προσωπικό και συλλογικό τραύμα της αδιανόητης καταστροφής. Εκατό χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η Ρούλα Πατεράκη γράφει και σκηνοθετεί το έργο «Θα γίνει ανταλλαγή;» που παρουσιάζεται στις 8 και στις 9 Αυγούστου 2022 στο Γυμνάσιο της Αρχαίας Ολυμπίας, φέρνοντας στην επιφάνεια απωθημένες μνήμες και μεγάλες επιθυμίες.
Τα μονολογικά και διαλογικά επεισόδια του έργου δραματοποιούν τον μεγάλο διχασμό στην αφετηρία των δεινών μας, τη φρίκη του πολέμου και την ανταλλαγή των πληθυσμών, εντέλει την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, που ίσως είναι και ο πρωταγωνιστής της παράστασης.
Οι performers, ανώνυμα μέλη όλοι τους ενός τραγικού χορού, που θα ενώσουν τις φωνές στους κωμούς, στις μονωδίες και στα εμβόλιμα τραγούδια (βασισμένα σε στίχους του Γιώργου Σεφέρη), αναδεικνύουν τη θεατρικότητα της «μαρτυρικής» αφήγησης και προκαλούν τη συγκινησιακή διέγερση του θεατή, που αντικρίζει κατάματα τη βία αλλά και τις τυχαίες –κάποιες φορές– τροπές της Ιστορίας.
Αφού υπάρχει συλλογική μνήμη, υπάρχει και συλλογική ενοχή. Ναι, ξεχνάμε εύκολα, γιατί φοβόμαστε; Γιατί βολευόμαστε; Όμως, έτσι αφήνουμε χώρο σε ό,τι κατά βάθος θεωρούμε μη ανθρώπινο.
Στη γενική δοκιμή συναντήσαμε δυο πρωταγωνίστριες της παράστασης, τη Δήμητρα Χατούπη και τη Φιλαρέτη Κομνηνού, που μας μιλούν για τα πρόσωπα που υποδύονται, ανατρέχουν στα παιδικά τους χρόνια και φτάνουν μέχρι τις μεγάλες ιδέες και τη βία του σήμερα.
— Τι σημαίνει η λέξη «ανταλλαγή» και ποιες μνήμες σας ξυπνάει;
Δήμητρα Χατούπη: Είχα την τύχη να μεγαλώσω σε χωριό στη Βόρεια Ελλάδα. Γονείς δάσκαλοι. Το σπίτι μας δίπλα στο σχολείο. Τα παιχνίδια –με αγόρια σχεδόν πάντα– στο προαύλιο του σχολείου. Χώμα και το ποτάμι δίπλα. Αγόρια με θλιμμένα μάτια, έξυπνα μάτια πίσω από λοφάκια με χώμα και πέτρες. «Τα ρωσάκια», έτσι τα αποκαλούσαν. Διαφορετικά; Διαφορετικότητα; Δεν θυμάμαι συζητήσεις ούτε αφηγήσεις από μεγάλους, όμως αργότερα κατάλαβα πως η πληγή στα μάτια των αγοριών που παίζαμε μαζί ήταν που δεν είχαν πατρίδα πια. Και πώς να έχουν; Από τον Πόντο στη Ρωσία και από τη Ρωσία στην Ελλάδα, που δεν ήταν έτοιμη να τους δεχθεί και ήταν η ίδια μια ολόκληρη πληγή;
Φιλαρέτη Κομνηνού: Κατάγομαι από πρόσφυγες. Ο παππούς μου έφυγε με τα πόδια από τη Μικρά Ασία, διέσχισε τα βουνά για να φτάσει στη Δράμα, σε ένα χωριό, και να στήσει εκεί το σπιτικό του. Άφησαν πίσω τους περιουσίες και ήρθαν με τα ρούχα που φορούσαν, έντρομοι, να γλιτώσουν από τη σφαγή. Μια εικόνα που έχει καταγραφεί πολύ έντονα στη μνήμη μου είναι: εμείς τα μικρά γύρω από τον παππού τυλιγμένα σε κουβέρτες τα βράδια να ακούμε ιστορίες για τον διωγμό και τη σφαγή. Τα παραμύθια του παππού ήταν αυτές οι ιστορίες κι εμείς τα εγγόνια του μετά και αναπαριστούσαμε στα παιχνίδια μας όλα αυτά που ακούγαμε. Παιδική αθωότητα; ‘Άγνοια; Άμυνα στον ζόφο της πραγματικότητας; Δεν ξέρω…
— Ποιος είναι ο ρόλος σας σε αυτή την παράσταση και τι αφηγείστε;
Δ. Χ.: Η Κοραλία είναι «υπέρ του βασιλέως», πόρνη – εταίρα για την ακρίβεια. Είναι η πρώτη που αναφέρει τη λέξη «ανταλλαγή». Οι εικόνες που δημιουργούνται και τα ιστορικά πρόσωπα που περνούν είναι μέσα από τα προσωπικά της βιώματα. Αυτό είναι που προσδίδει στην αφήγηση το θεατρικό στοιχείο. Η Κοραλία περιπλανάται στη Σμύρνη, βιώνει τη στιγμή της αναχώρησης των Ελλήνων στρατιωτών, βιώνει την κατακρεούργηση του Μητροπολίτη Χρυσόστομου. Βιώνει τη μοναξιά.
Φ. Κ.: Η «Ιουλία», αυτό είναι το όνομά μου, σύμφωνα με τη γραφή της Ρούλας Πατεράκη, είναι μία ετέρα και αφηγείται την καταστροφή της Σμύρνης μέσα από τις σχέσεις της με τους ξένους – Ευρωπαίους κι έναν Τούρκο φίλο της. Η συγγραφή αυτών των κειμένων από τη Ρούλα Πατεράκη έχει τρομερό ενδιαφέρον, και πολιτικό και θεατρικό.
— Μαθαίνουμε συνήθως την επίσημη ιστορία, ωστόσο πίσω από αυτήν υπάρχει η μικροϊστορία, αυτή που μας βάζει σε άλλες σκέψεις, πέρα από την πολιτική, στις προσωπικές τραγωδίες και αφηγήσεις που μας κάνουν να καταλάβουμε αυτή την κοινωνία που χάθηκε. Εσείς τι σκέφτεστε για αυτό τον ξεριζωμό, την εξορία από την πατρική γη;
Δ. Χ.: Αυτές οι μικροϊστορίες είναι διαρκώς παρούσες στο εξαιρετικό κείμενο της Ρούλας Πατεράκη. Αυτές οι υπάρξεις με τις μικροϊστορίες τους κυκλοφορούν και φέρουν ένα ολόκληρο σύμπαν από το 1922 μέχρι σήμερα, αυτές οι υπάρξεις δεν έχουν χώρο και χρόνο, απλώς βρέθηκαν σε μία συγκεκριμένη συνθήκη, μία συγκεκριμένη στιγμή της ιστορίας. Τα ονόματά τους θα μπορούσαν να είναι και τα δικά μας ονόματα σήμερα. Η Κοραλία, η Ιουλία, η Μαρία, η Ελένη, η Σοφία… Ο ξεριζωμός είναι πάντα ξεριζωμός, τότε και σήμερα, και είναι πάντα βάναυσος, όποια μορφή και να έχει. Κρύβει πάντα προσωπικές τραγωδίες και πάντα υπάρχει ένας παράλογος λόγος. Πάντα υπάρχουν άλλα συμφέροντα, πολιτικά και οικονομικά. Όσο αυξάνονται η βία και οι συρράξεις, οι άνθρωποι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους. Όσο υπάρχει βία, οι Κοραλίες θα περιφέρονται και θα γίνονται θεατές κατακρεουργημένων ψυχών.
Φ. Κ.: Με αφορμή την performance «Έγινε ανταλλαγή;» στην Αρχαία Ολυμπία, μελέτησα ξανά τα ιστορικά γεγονότα της εποχής, διάβασα μάλιστα και μία βιογραφία του Κεμάλ για να μάθω τι έγινε τότε και από την πλευρά των Τούρκων. Μηχανισμοί εξουσίας, συμμαχίες με Ευρωπαίους που χάριν συμφερόντων μετακινούνται από τη μια στιγμή στην άλλη, αδιανόητες ισορροπίες, ποικίλες εξυπηρετήσεις, ένα βρόμικο παιχνίδι που τελικά έχει μόνιμο θύμα τον λαό.
— Φερθήκαμε καλά στους πρόσφυγες; Ενσωματώθηκαν, αλλά μετά έναν αιώνα εξακολουθούμε να λέμε «τα προσφυγικά», και τι σημαίνει αυτή η μείξη, το χαρμάνι με αυτούς τους ανθρώπους;
Δ. Χ.: Δεν νομίζω ότι φερθήκαμε καλά. Θυμάμαι τα «άλλα», τα «διαφορετικά παιδιά», πάντα στο τελευταίο θρανίο στο χωριό μου. Δεν θυμάμαι να είχαν αφομοιωθεί. Κι όμως αυτό το χαρμάνι των διαφορετικών πολιτισμών ήταν που έδινε στη Σμύρνη –πριν την Καταστροφή– τη λαμπερή κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα της Μικράς Ασίας και όχι μόνο. Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι, πολιτισμοί και κουλτούρες που αναμειγνύονταν μαγικά. Ναι, αυτό το χαρμάνι είναι το χαρμάνι της ζωής τότε, σήμερα και πάντα.
Φ. Κ.: Απ’ ό,τι άκουγα από τους δικούς μου, οι ντόπιοι στην αρχή δεν τους υποδέχθηκαν και τόσο καλά, μάλλον καχύποπτα και εχθρικά θα έλεγα. Ήταν οι ξένοι, οι τουρκόσποροι. Κάποιοι από τους πρόσφυγες μιλούσαν τούρκικα μέχρι που γέρασαν και δεν ξέχασαν ποτέ τι άφησαν πίσω τους. Όταν έλεγαν «πατρίδα» και δάκρυζαν, τη Μικρά Ασία εννοούσαν. Το χαρμάνι των λαών έχει μία τρομακτική δύναμη. Είναι η δύναμη της επιβίωσης του πρόσφυγα που μεταδίδεται και διαμορφώνει τον κοινωνικό ιστό σε άλλες βάσεις.
— Σήμερα περισσότερο από ποτέ ζούμε δράματα μετανάστευσης σε όλο τον κόσμο για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς, περιβαλλοντικούς. Πώς αντιμετωπίζουμε αυτή την κρίση, τι σκεφτόμαστε σήμερα για αυτά που συμβαίνουν;
Δ. Χ.: Είδηση: «Πεθαμένος βρέθηκε κρυμμένος στην καρότσα. Είχε κρυφτεί στην καρότσα του φορτηγού, προσδοκώντας να ταξιδέψει στην Ιταλία. Οι λιμενικοί στην Ηγουμενίτσα σε έλεγχο ρουτίνας τον αντίκρισαν σφηνωμένο ανάμεσα σε χαρτοκιβώτια, ανήλικος από το Αφγανιστάν». Ο μετανάστης σωματοποιεί το διαφορετικό και συγκεντρώνει φόβο και προκαλεί αντιδράσεις σε συντηρητικές κοινωνίες. Ο φόβος σε κάνει να ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος. Η Ευρώπη και η Ελλάδα δεν μπορούν να κλείνουν τα μάτια στην πραγματικότητα…
Φ. Κ.: Είδατε το βίντεο με τον στραγγαλισμό του Νιγηριανού επαίτη από τον Ιταλό στον δρόμο; Κανείς δεν έτρεξε να βοηθήσει να αποτρέψει τη δολοφονία του μετανάστη. Με τα κινητά βιντεοσκοπούσαν το γεγονός για να το βγάλουν μετά στα social media και να πάρουν like. Τι να σκεφτείς λοιπόν, τι να νιώσεις, τι να πεις…
— Στο έργο υπάρχει η Μεγάλη Ιδέα και η κατάρρευσή της. Υπάρχει σήμερα ανάλογα μια μεγάλη ιδέα; Ακόμα και αν είναι τελικά καταστροφική. Ή όλα κινούνται γύρω από τη μικροπολιτική χωρίς το ιδεολογικό της πλαίσιο;
Δ. Χ.: Η Μεγάλη Ιδέα σήμερα νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει μόνο σαν πρόσχημα για επεκτατικές πολιτικές, που είναι και οι κύριες αιτίες πολέμων, μεταναστευτικών ζητημάτων και καταστροφής του πλανήτη. Οπότε, όλο αυτό από μόνο του αναιρεί τον όρο «μεγάλη ιδέα» με την έννοια της ιδεολογίας. Μεγάλη Ιδέα, ας πούμε είναι η προστασία του πλανήτη. Υπάρχει;
Φ. Κ.: Οι ιδεολογίες, το βλέπουμε πια, έχουν εκφυλιστεί. Η δική μου η γενιά, που πίστεψε τις προηγούμενες δεκαετίες σε πολιτικά οράματα, βιώνει την απόλυτη ματαίωση. Όσον κι αν έχουμε ανάγκη να συσπειρωθούμε γύρω από μια ιδεολογία, έναν ηγέτη ίσως, η πραγματικότητα μάς έχει αφήσει έκθετους και μοναχικούς οδοιπόρους. Για μένα τώρα πια μόνο οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν αξία και η παγκόσμια ανάγκη για την οικολογική προστασία του πλανήτη. Αυτό. Σε όλα τ’ άλλα, ένα τεράστιο ερωτηματικό.
— Εκτός από την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας σήμερα στην κοινωνία μας κυριαρχεί η διαίρεση και ο διχασμός, ένας καθημερινός διχασμός που δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα αυτό που ίσχυε πριν έναν αιώνα, αλλά έχει μεταφερθεί σε άλλα πεδία. Ποια είναι η εικόνα που έχετε για την κοινωνία σήμερα;
Δ. Χ.: Γιατί πρέπει να ανήκουμε πάντα κάπου; Η εσωτερική –ανθρώπινη– ανάγκη να ανήκω κάπου κρύβει ότι φοβάμαι να είμαι μόνος. Εθνικός διχασμός στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, Βενιζελικοί και βασιλικοί στη Μικρασιατική Καταστροφή, εμφύλιος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όλες οι άλλες χώρες έγλυφαν τις πληγές τους. Εμείς;
Φ. Κ.: Ο μεγαλοϊδεατισμός, ο διχασμός, η κομπορρημοσύνη και οι αμφισβητούμενης αξίας αρχηγοί σε επιτελικές θέσεις στην εκστρατεία τότε έδωσαν χώρο και χρόνο να γιγαντωθεί ο κεμαλισμός και να πληρώσει τελικά ο λαός την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας.
Απ’ ό,τι φαίνεται ο διχασμός έχει γίνει το στίγμα μας. Κυριαρχεί και σήμερα, κραταιός και αμετανόητος. Τι να πω; Θυμάμαι κάτι που διάβασα παλιά από έναν ξένο, μελετητή της ελληνικής νοοτροπίας: «Παράξενο πλάσμα ο Έλληνας, ονειροπόλος, ατίθασος, εγωιστής. Λυπηθείτε τον, θαυμάστε τον, αν θέλετε. Κι αν μπορείτε, προσπαθήστε να τον ταξινομήσετε».
— Λέμε ότι έχουμε κοντή μνήμη. Ξεχνάει ο άνθρωπος για να μπορέσει να θεραπευτεί; Ή κρύβει βαθιά την αλήθεια μέσα του γιατί φοβάται να την αποκαλύψει; Φοβάται σήμερα ο άνθρωπος τη βία και την εκδικητικότητα; Έχει χάσει το θάρρος της αντίστασης;
Δ. Χ.: Αφού υπάρχει συλλογική μνήμη, υπάρχει και συλλογική ενοχή. Ναι, ξεχνάμε εύκολα, γιατί φοβόμαστε; Γιατί βολευόμαστε; Όμως, έτσι αφήνουμε χώρο σε ό,τι κατά βάθος θεωρούμε μη ανθρώπινο. «Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν, είναι σα να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον», έχει πει ο μεγάλος μας ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Πώς θα δημιουργήσουμε το μέλλον μας;
Φ. Κ.: Ξεχνάει ο άνθρωπος, αυτό είναι αλήθεια, αλλά μάλλον για να αντέξει, να μπορέσει να συνεχίσει. Το ένστικτο επιβίωσης, βλέπετε. Μέγα λάθος βέβαια, γιατί ο φόβος, η απάθεια και η αδράνεια ποτίζουν τον σπόρο της βίας και της συναλλαγής.
— Είστε ηθοποιοί, σημαντικές, με ιστορία πίσω σας και και περγαμηνές. Τι είναι αυτό που σας τραυματίζει περισσότερο σήμερα; Τι είναι αυτό που έρχεται πίσω από πολύ μακριά, από την ίδια μας την ιστορία, επαναλαμβάνεται και είναι οδυνηρό και βίαιο όσο τίποτα άλλο;
Δ. Χ.: Με τρομάζουν οι χιλιάδες διαφορετικές εκδοχές του φόβου μας. Όλα αυτά που ζούμε, αυτή η αγριότητα, θεωρώ ότι είναι αποτέλεσμα φόβων που δεν μπορέσαμε να επεξεργαστούμε. Έχουμε την ανάγκη κάποια στιγμή να μιλήσουμε για όλα αυτά μέσα από τους ρόλους μας. Η Κοραλία μάς λέει: «Οι Έλληνες να μπουν στις βάρκες και να περάσουν σε μια Ελλάδα διχασμένη, κατεστραμμένη, ακυβέρνητη». Δεν γίνεται όλες αυτές οι συνθήκες να μη μας σφραγίσουν. Θα είναι πάντα η μνήμη μας. Με νερό είναι συνυφασμένη η ιστορία της μετανάστευσης. Χωρίς γη. Χωρίς χώμα.
Φ. Κ.: Δεν ξέρω αν είναι σημείο των καιρών αυτή η έκρηξη νοσηρότητας και βιαιότητας, αλλά ειλικρινά δεν αντέχεται. Το σύστημα αυτοάμυνας όλο και πιο αδύναμο, έχει τραυματιστεί το μυαλό και η ψυχή μας. Η τέχνη, που είναι ο χώρος της δουλειάς μου, μπορεί να κατευνάζει και να παρηγορεί αυτόν τον τρόμο, όλο αυτό όμως είναι προσωρινό. Εκεί που πας να ηρεμήσεις, αισθάνεσαι ότι η δυσωδία της πραγματικότητας έρχεται να φράξει την ανάσα σου και να σου στερήσει το οξυγόνο.
Η σκηνοθέτις Ρούλα Πατεράκη παρουσιάζει την παράσταση «Θα γίνει Ανταλλαγή;» στο πλαίσιο των αφιερωματικών εκδηλώσεων στη Μικρασιατική Καταστροφή του προγράμματος «Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός 2022» του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, τη Δευτέρα 8 και την Τρίτη 9 Αυγούστου 2022 στις 21:15 στο Γυμνάσιο της Αρχαίας Ολυμπίας με τους Δήμητρα Χατούπη, Φιλαρέτη Κομνηνού, Κοσμά Φοντούκη, Νάντια Μουρούζη, Ειρήνη Καράγιαννη, Ευανθία Κουρμούλη, Μαρία Κουρμούλη, Ρούλα Πατεράκη.
«Θα γίνει Ανταλλαγή;»
Θεατρική παράσταση
Διάρκεια: 75 λεπτά
Έρευνα/Πρωτότυπο κείμενο - Σκηνοθεσία: Ρούλα Πατεράκη
Μουσική σύνθεση: Νίκη Καραγεώργου, Μαρία Κουρμούλη
Ηθοποιοί/performers:
Δήμητρα Χατούπη, Φιλαρέτη Κομνηνού, Κοσμάς Φοντούκης, Νάντια Μουρούζη, Ειρήνη Καράγιαννη, Ευανθία Κουρμούλη, Μαρία Κουρμούλη, Ρούλα Πατεράκη
Τραγούδι: Μαρία Κουρμούλη, Ειρήνη Καράγιαννη
