Ευρώπη
Θλιμμένη μοναξιά
Αναδημοσίευση παλαιότερου ποστ με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας Ναπολέων του Ρίντλεϊ Σκοτ
Eduardo Casais
lundimatin#350, 12.09.2022
Για να κατανοήσουμε τις υπόγειες αναταράξεις του παρόντος μας, είναι συχνά χρήσιμο να κοιτάξουμε το παρελθόν.
Σε αυτό το άρθρο, ο Eduardo Casais προτείνει να σκεφτούμε τη θέση της Ευρώπης, τη στάση των θεσμών της, καθώς και τα θεσμικά και γεωπολιτικά της συστήματα υπό το πρίσμα της ναπολεόντειας εποχής. Ο συγγραφέας περιγράφει την ιστορία μιας συγκεκριμένης και μεγάλης μοναξιάς. "Μια κοινωνία στην οποία η ειρήνη δεν έχει άλλη βάση από την αδράνεια των μελών της, οι οποίοι αφήνουν να τους καθοδηγούν σαν κοπάδι και ασκούνται μόνο στη σκλαβιά, δεν είναι πλέον κοινωνία, είναι μια μοναξιά. (Σπινόζα, Πολιτική πραγματεία)
Αυτό το άρθρο είναι το πρώτο μέρος ενός τρίπτυχου.
'Ενα όραμα που επαναλαμβάνεται
Μπορεί κανείς να κατηγορήσει τους ευρωκράτες για πολλές απρέπειες, αλλά όχι ότι προτιμούν την παρρησία από την υποκρισία. Δεν είναι εκείνοι που θα επέτρεπαν στον εαυτό τους να ομολογήσουν τη χαμηλή τους εκτίμηση για τους Ευρωπαίους με τους ωμούς όρους που χρησιμοποίησε ο Ναπολέων. "Η Ευρώπη δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια σάπια γριά π... που θα την κάνω ό,τι θέλω",[1] εκμυστηρευόταν στον υπουργό του Φουσέ, που είχε τότε πέσει σε δυσμένεια. Μεταξύ αυτών και του αυτοκράτορα υπάρχει η διαφορά μεταξύ του υπεροπτικού νταβατζή του σαλονιού, που δεν θέλει ωστόσο να υποβαθμίσει το εμπόριό του, και του τολμηρού πολέμαρχου που δεν τον σταματά καμιά ιδιαίτερη περίσκεψη.
Αυτή η αίσθηση αυτοσυγκράτησης δεν τους εμποδίζει διόλου να κατακλέβουν τις ιδέες του άτυχου αυτοκράτορα. Το ευρωπαϊκό σχέδιο της ΕΕ (Ευρωπαϊκής Ένωσης) δεν είναι παρά ένα copy-paste των ιδεών του Ναπολέοντα. Ας τον ακούσουμε.
Η σκηνή διαδραματίζεται σε ένα αυτοκρατορικό γραφείο στο παλάτι του Κεραμεικού. Βρισκόμαστε στο 1811 και ο Ναπολέων κάνει τεράστιες προετοιμασίες για να φέρει τον πόλεμο στη Ρωσία. Ο Φουσέ, ο υπό δυσμένεια υπουργός, εκφράζει τις ανησυχίες του στον αυτοκράτορα, ο οποίος τις παραμερίζει και τον βάζει απότομα στη θέση του. "[Εσείς] είστε πολύ πλούσιος και [...] τρέμετε για μένα μόνο επειδή φοβάστε την πανωλεθρία. [Εγώ] θέλω να τελειώσω αυτό που μόλις άρχισε. Χρειαζόμαστε έναν ευρωπαϊκό κώδικα, ένα ευρωπαϊκό κακουργιοδικείο, ένα ενιαίο νόμισμα, τα ίδια μέτρα και σταθμά, τους ίδιους νόμους· κι αυτό που πρέπει να κάνω είναι όλοι οι λαοί της Ευρώπης να ενωθούν σε ένα και μοναδικό λαό."
Οι ιθύνοντες της ΕΕ τα έλαβαν όλα αυτά υπόψη τους, δημιουργώντας το Δικαστήριο της ΕΕ και ένα αυτόνομο κοινοτικό δίκαιο με άμεση ισχύ, που υπερισχύει των εθνικών νόμων· την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και ένα νέο νόμισμα - το ευρώ· το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, έναν ευρωπαϊκό προϋπολογισμό· και, τέλος, την ευρωπαϊκή υπηκοότητα.
Για να σφίξει τους αρμούς αυτού του συνόλου, ο Ναπολέων είχε σκεφτεί τις ανταλλαγές μεταξύ των εθνών. "Ποτέ δεν θα λυπηθώ για μια δαπάνη που θα έχει ως αποτέλεσμα να εξαφανίσει τη δυσχέρεια των αποστάσεων [...] Όσο μεγαλύτερη είναι η αυτοκρατορία, τόσο μεγαλύτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στα μεγάλα μέσα επικοινωνίας της". [2]
Οι ευρωκράτες είχαν την ανάλογη έμπνευση να αναπτύξουν δίκτυα TGV (τρένα υψηλής ταχύτητας) που διασχίζουν την ήπειρο· να δημιουργήσουν ψηφιακά δίκτυα και αρχεία που επιτρέπουν την άμεση καταγραφή των πάντων σε ένα τερματικό υπολογιστή· και να καταρτίσουν φουτουριστικά σχέδια για αυτοκινητόδρομους που θα δέχονται αυτόνομα οχήματα χωρίς οδηγό. Οι αποστάσεις καταργούνται.
Με πρωτοβουλία πάλι του αυτοκράτορα, Κροάτες υπότροφοι μπόρεσαν να φοιτήσουν στην École des Arts et Métiers στο Châlons-sur-Marne. Μια ιδέα που επρόκειτο να καρποφορήσει στις Βρυξέλλες, με το πρόγραμμα Erasmus για τις ευρωπαϊκές ανταλλαγές φοιτητών, τα μεγάλα κοινοτικά προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης CERN, Esprit κ.λπ., ή ακόμη και τη συμφωνία της Μπολόνια, η οποία στόχευε στην εναρμόνιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στον ευρωπαϊκό χώρο.
Θα δυσκολευόμασταν πολύ να βρούμε στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα έστω και μια ιδέα που να μην υπήρχε in ovo στις πληθωρικές ονειροπολήσεις του Ναπολέοντα, του Μπίσμαρκ ή του Χίτλερ. Και γιατί όχι; Θα ήταν άραγε απαγορευτικό κακό να κλέβουμε καλές ιδέες εκεί όπου βρίσκονται; Μπορούμε να επικρίνουμε τους ευρωκράτες επειδή δεν επιδεικνύουν αξιοσημείωτά εφευρετικά χαρίσματα, αλλά ας τους αναγνωρίσουμε ότι προσπαθούν τουλάχιστον να κάνουν κάτι νέο από κάτι παλιό. Ίσως αυτό και να είναι το νόημα της καινοτομίας. Ο χυλός τους μπορεί να είναι ξαναζεσταμένος, αλλά αν είναι θρεπτικός θα τους το συγχωρέσουμε. Εκτός κι αν όλα αυτά είναι απλά ένα άσχημο υπνωτικό, ή ακόμα χειρότερα: ένα δηλητήριο. Θα μπορούσε να είναι;
Ο ίδιος ο Ναπολέων μας παρέχει το κλειδί. "Μετά τον γάμο μου πιστεύαν ότι το λιοντάρι έχει αποκοιμηθεί· θα το δούμε αν κοιμάται. Η Ισπανία θα πέσει μόλις εξουδετερώσω την αγγλική επιρροή στην Αγία Πετρούπολη· χρειαζόμουν οκτακόσιες χιλιάδες άνδρες και τους έχω· σέρνω όλη την Ευρώπη μαζί μου [...] Εξάλλου, τι μπορώ να κάνω, αν μία περίσσεια δύναμη με οδηγήσει σε μια παγκόσμια δικτατορία; Δεν έχετε συμβάλει σ' αυτό, εσείς και τόσοι άλλοι που με κατηγορείτε σήμερα και που θα θέλατε να με κάνατε έναν αγαθιάρη βασιλιά; [3]
Εύγλωττη αντιστροφή των ισχυρισμών. Δεν είναι πλέον για το καλό των Ευρωπαίων, για την ευημερία τους, για την ευτυχία τους στη ζωή, για τις απολαύσεις τους πάνω σ' αυτήν τη γη, που πρέπει να κατασκευάζονται δρόμοι και κανάλια, να αναπτύσσονται νέα μέσα επικοινωνίας, να προωθείται ένα κοινό νόμισμα, ένας κοινός κώδικας δικαίου, μια κοινή εθνικότητα, ή ακόμη και να δίνονται μερικές μάχες εδώ και εκεί. Αντιθέτως. Όλα αυτά θα πρέπει να γίνουν με μοναδικό σκοπό να "συρθεί όλη η Ευρώπη" και να χρησιμοποιηθούν σαν σκαλοπάτι για την αναρρίχηση "στην παγκόσμια δικτατορία". Δεν είναι ο Ναπολέων στην υπηρεσία της Ευρώπης, αλλά η Ευρώπη στην υπηρεσία του ναπολεόντειου πεπρωμένου. Ωραιότατη ειλικρίνεια.
Ο ναπολεόντειος χυλός αποκτάει έτσι μεμιάς μια πολύ δυσάρεστη γεύση. Σαν ένα υπνωτικό φίλτρο που δρα ύπουλα για να διατηρήσει τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς σε μια κατάσταση παραισθησιακής, διατεταγμένης, πειθήνιας υποταγής, πρόθυμους και έτοιμους να θυσιαστούν σαν αμνοί. Ο Μπίσμαρκ και ο Χίτλερ εφάρμοσαν την ίδια συνταγή στις προσπάθειές τους να πραγματοποιήσουν την επαναλαμβανόμενη χίμαιρα μιας παγκόσμιας, αυτοκρατορικής Ευρώπης, που θα κυριαρχούσε πάνω στον εσωτερικό βούρκο και στους εξωτερικούς βαρβάρους.
Η κυρίαρχη μειοψηφία της ΕΕ αδημονούσε να προσπαθήσει να πετύχει εκεί που οι προκάτοχοί της είχαν αποτύχει. Χωρίς να κατανοεί ότι οι αναταράξεις του 1914-1918 και του 1939-1945, που τις ακολούθησαν οι αποαποικιοποιήσεις του 1950-1960, ήταν τα αντικειμενικά συμπτώματα της προχωρημένης αποσύνθεσης του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το γαλλοβρετανικό φιάσκο του 1956 στο Σουέζ έμελλε να σημάνει το τέλος των ψευδαισθήσεων. Η Ουάσινγκτον και η Μόσχα χτύπησαν το χέρι στο τραπέζι και οι αγέρωχοι Ευρωπαίοι τα μάζεψαν βιαστικά και πήγαν με την ουρά στα σκέλια σπίτι τους. Είναι αδύνατο να οικοδομηθεί ένα ευρωπαϊκό κράτος με σαθρούς τσιμεντόλιθους και σάπιο τσιμέντο. Εκτός και αν...
Εκτός και αν προσδεθεί σταθερά στο λεγόμενο ατλαντικό μπλοκ, με άλλα λόγια στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κάτι που έχει ήδη συντελεστεί στους τομείς της οικονομίας, της τεχνοεπιστήμης, της γεωπολιτικής, ακόμη και της κουλτούρας.
Το αμερικανικό σχέδιο Μάρσαλ έδωσε στην ευρωπαϊκή οικονομία μια ανάσα ζωής, επιτρέποντάς της να πιάσει μια υψηλή θέση στην κατάταξη από τη δεκαετία του 1960 και μετά. Η εγκατάσταση αμερικανικών πολυεθνικών θυγατρικών στην Ευρώπη τόνωσε τη μεταφορά τεχνολογίας, ανοίγοντας το δρόμο για την αναβάθμιση των ευρωπαϊκών τεχνικών. Στις αρχές του 21ου αιώνα, η Ευρώπη εξακολουθούσε να έχει την ψευδαίσθηση ότι θα μπορούσε να γίνει ο κορυφαίος οικονομικός παίκτης στον κόσμο.
Σε πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο, το ΝΑΤΟ (Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου) αναπτύχθηκε σταδιακά σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης της αρχικά απρόθυμης Γαλλίας. Την κράτησε όρθια και της επέτρεψε να συνεχίζει να ονειρεύεται ότι είναι παγκόσμια δύναμη. Πριν από περισσότερο από έναν αιώνα, ο Cecil Rhodes [4], από την αποικία του Κέιπ Τάουν, πίεζε το Λονδίνο να κάνει τα πάντα για να επεκτείνει τη Βρετανική Αυτοκρατορία σε ολόκληρο τον πλανήτη, διότι η "πρώτη φυλή στον κόσμο", η δική του, η βρετανική φυσικά, έπρεπε να είναι η κυρίαρχη παγκοσμίως. Με τον ίδιο τρόπο, η Ευρώπη εναποθέτει στα χέρια των ΗΠΑ την ευθύνη για την κυριαρχία του "δυτικού ανθρώπου" στην παγκοσμιοποιημένη γη, επεκτείνοντας τον γεωπολιτικό Ατλαντικό σύμφωνο, το ΝΑΤΟ, σε όλες τις θάλασσες και τα εδάφη του πλανήτη.
Στο επίπεδο της κουλτούρας, το αμερικανικό πολιτιστικό κεφάλαιο, η γλώσσα, οι τέχνες, η επίσημη σκέψη, τα θρησκευτικά και φιλοσοφικά παραδείγματα, αντικατέστησαν γρήγορα τα ευρωπαϊκά. "Το "αμερικανικό γεγονός" έγινε γρήγορα ένα από τα στοιχεία της ευρωπαϊκής σκέψης [...] Μία ευρω-αμερικανική κουλτούρα - μία "ατλαντική κουλτούρα" - εμφανίζεται έτσι ως η σύγχρονη απόρροια της προβολής του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού στον ατλαντικό χώρο". [5]
Έτσι, ο όρος "δυτικός πολιτισμός" αντικατέστησε τον παλαιό "ευρωπαϊκό πολιτισμό". Όπου κι αν κοιτάξει κανείς σήμερα, ο "ευρωπαϊκός πολιτισμός" ενδιαφέρει, σαν παρελθόν, μόνο τα βιβλία της ιστορίας.
Τι ειρωνεία να βλέπεις να παρασύρεται η Ευρώπη από την οφθαλμαπάτη μιας "δεύτερης ζωής" που της χάρισε ένας μη ευρωπαϊκός πολιτισμός!
'Εχοντας αποδεχτεί ότι δεν είναι πλέον ευρωπαϊκή, η Ευρώπη, με το να γίνει ατλαντική, ή ακόμη και δυτική, αναλαμβάνει ρόλο υπηρετικό. Όπως γίνεται και με τα οικόσιτα ζώα, θα μπορούσε να επιλέξει το μάθημα της γάτας. Μας αρέσει να την χαϊδεύουμε και να την αποκαλούμε "γατούλα" ή "γατουλίνι", αλλά διατηρεί την ανεξαρτησία της, και βγάζει εύκολα νύχια στα πιο τρυφερά μας χάδια. Η Ευρώπη προτιμά τον "αζόρ", το σκυλί που του σφυρίζουν, το κλωτσάνε και το βάζουν να ζει μια "σκυλίσια ζωή", αλλά που είναι πάντα πρόθυμο να γλείψει ένα χέρι ή να φέρει πίσω ένα ξύλο στο αφεντικό του.
Θα έπρεπε οι ευρωκράτες να ξεφύλλιζαν τους ευρωπαίους κλασικούς, τον Σουίφτ, για παράδειγμα. Στις οδηγίες προς τους υπηρέτες, προειδοποιεί την υπηρέτρια ότι "είναι περισσότερο από πιθανό ότι [ο] σύζυγος θα σας ερωτευτεί, ακόμη και αν δεν είστε ούτε κατά το ήμισυ τόσο όμορφη όσο η γυναίκα του. Σε αυτή την περίπτωση, προσπαθήστε να του πάρετε όσα περισσότερα χρήματα και δώρα μπορείτε, και μην του επιτρέψετε την παραμικρή οικειότητα, ούτε καν μια χειραψία, χωρίς να αφήσει κάποιο νόμισμα [...] μην παραχωρείτε τίποτα χωρίς ζωηρή αντίσταση και χωρίς να απειλείτε ότι θα φωνάξετε ή θα το πείτε στην αφεντικίνα σας." [6]
'Ετσι στήνεται το δράμα της γυναίκας Ευρώπης ως χαρωπής υπηρέτριας και του θείου Σαμ ως φιλήδονου αφεντικό. Στη σφαίρα της δημόσιας ζωής, θα γινόταν λόγος για Realpolitik: πώς διαχειρίζεται η ασύμμετρη σχέση μεταξύ ενός ισχυρού κράτους και του υποτελούς συμμάχου του. Αντί να χανόμαστε σ' αυτή την αμφίβολη ζούγκλα, θα καλούσαμε τους διπλωμάτες να αναζητήσουν τρόπους να μεταφράσουν τις σοφές συμβουλές του γέρου Σουίφτ σε πολιτικές ενέργειες.
Για να καταλάβουμε πώς η ωραία του μύθου μπόρεσε να γίνει η βαρετή ερωμένη του βασιλιά του κόσμου, δεν έχουμε παρά να διαβάσουμε τους κλασικούς ποιητές. Οι θεογονίες τους φωτίζουν πολλά μυστήρια.
Καλό θα ήταν να τους ρίχναμε μια ματιά.
[1] Απομνημονεύματα του Joseph Fouché, υπουργού Γενικής αστυνομίας.
[2] Επιστολή του Ναπολέοντα στον Γκωντέν (27.03,1806).
[3] Απομνημονεύματα του Joseph Fouché, υπουργού Γενικής αστυνομίας.
[4] 'Αρθρο για τον Cecil Rhodes (Wikipedia).
[5] Claude Delmas, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, P.U.F. ,Παρίσι, 1964.
[6] Jonathan Swift, Συμβουλές στους υπηρέτες, in Humour, ed. Connaître, Γενεύη, 1953.
Δείτε επίσης στο Αλμανάκ ένα ακόμη άρθρο του Eduardo Casais: Το δέντρο με τα κινητά
