Μια (σχεδόν) ωδή στην ψείρα
Ανίκανα να επιβιώσουν μακριά από ανθρώπινα σώματα, τα παράσιτα που μας ακολουθούν σε όλη την εξελικτική μας πορεία είναι δύσκολο να καταπολεμηθούν. Ήταν κοινωνικό στίγμα, ακόμα είναι, αλλά ήταν πάντα και ένας τρόπος κοινωνικοποίησης και εκδήλωσης στοργής ανάμεσα στα μέλη μιας ομάδας.
Κρυφακούγοντας (χωρίς να το θέλω) δύο κυρίες έξω απ’ το «Άριστον» να λέει η μία στην άλλη ότι η εγγονή της γύρισε απ’ τον παιδικό σταθμό με τα μαλλιά της «φουρφούκι από ψείρες», και αφού έψαξα στο Google τη λέξη «φουρφούκι», άρχισαν να μου εμφανίζονται στο Facebook διαφημίσεις για αντιψειρικά σαμπουάν και (ψευδο)επιστημονικά άρθρα με τίτλο «Μπορείς να πιάσεις ψείρες αν είσαι καραφλός;». Ομολογώ ότι δεν είχα αναρωτηθεί ποτέ αν πιάνει ψείρες μια καράφλα, αλλά το άρθρο έλεγε ότι «ναι, γίνεται, γιατί τα παράσιτα (οι ψείρες) μπορούν να αγκιστρωθούν έστω και σε ελάχιστες τρίχες και να γεννήσουν κόνιδες· αν και η καράφλα δεν είναι το ιδανικό περιβάλλον για να ζήσουν, γιατί είναι δύσκολο να τραφούν, οπότε θα προτιμήσουν να μετακομίσουν σε άλλο κεφάλι. Με μαλλιά».
Μετά θυμήθηκα ότι περνάγαμε μήνες ολόκληρους στο δημοτικό με το κεφάλι να μυρίζει ξίδι (το ξίδι υποτίθεται ότι λειτουργεί αποτρεπτικά για τις ψείρες) κάθε φορά που εμφανιζόταν κρούσμα ψείρας σε κάποια τάξη. Ξίδι δυνατό, σπιτικό, που σε έκανε να μυρίζεις σαν ελιά ξιδάτη. Κι εντάξει, ένα αγόρι μπορούσες να το ξυρίσεις γουλί και να γλιτώσει, για ένα κορίτσι όμως ήταν συνεχές το άγχος μην κολλήσει ψείρες και, το χειρότερο, το πώς θα τις ξεφορτωνόταν αν τις κόλλαγε, γιατί οι ψείρες ήταν κοινωνικό στίγμα – ακόμα είναι.
Θυμάμαι, κάποια φορά που μας είχαν πάει εκκλησία (μας πήγαιναν κάθε Παρασκευή εκκλησία, υποχρεωτικά), μια νεαρή δασκάλα που είχε δει να περπατάνε ψείρες στην κορδέλα μιας συμμαθήτριάς μου να βάζει τόσο δυνατά τις φωνές –«ψείρες, ψείρες!»–, που σταμάτησε τη λειτουργία ο παπάς και όλοι γύρισαν να κοιτάξουν την καημένη την ψειριάρα με τρόμο και θυμό (γιατί το νέο κρούσμα σήμαινε πάλι γουλί, και άντε απ’ την αρχή όλη η διαδικασία για να τις ξεφορτωθείς).
Οι ανθρώπινες ψείρες μπορούν να ζήσουν μόνο στα κεφάλια των ανθρώπων, χώνονται ανάμεσα σε λαστιχάκια και extensions, φτάνουν μέχρι την επιφάνεια του κρανίου, το τρυπούν και πίνουν αίμα. Αυτός είναι ο σκοπός τους, να τραφούν με αίμα και να πολλαπλασιαστούν.
Ο Ρόμπερτ Μπερνς, ο εθνικός ποιητής της Σκωτίας, έχει ένα ποίημα με τίτλο «Σε μια ψείρα: Βλέποντας μία στο καπέλο μιας κυρίας στην εκκλησία», όπου περιγράφει ένα παρόμοιο περιστατικό και κατακρίνει έντονα το «άσχημο, ύπουλο, αναθεματισμένο, απεχθές ζωύφιο που αποφεύγουν άγιοι και αμαρτωλοί». «Πώς τολμάς να πατάς το πόδι σου πάνω της – σε μια τόσο ωραία κυρία…», του λέει, «πήγαινε αλλού και ψάξε το δείπνο σου σε ένα φτωχό σώμα. Μακριά! Στους κροτάφους ενός ζητιάνου, εκεί μπορείς να σκαρφαλώνεις και να απλώνεσαι» – ας σταθούμε μόνο στη λογοτεχνική αναφορά, χωρίς να σχολιάσουμε τη ρατσιστική προτροπή.
Οι ανθρώπινες ψείρες μπορούν να ζήσουν μόνο στα κεφάλια των ανθρώπων, χώνονται ανάμεσα σε λαστιχάκια και extensions, φτάνουν μέχρι την επιφάνεια του κρανίου, το τρυπούν και πίνουν αίμα. Αυτός είναι ο σκοπός τους, να τραφούν με αίμα και να πολλαπλασιαστούν. Ανίκανες να επιβιώσουν μακριά από ανθρώπινα σώματα, τα παράσιτα μεταδίδονται από το ένα άτομο στο άλλο και όπου οι άνθρωποι συνωστίζονται (σχολεία, φυλακές, πλοία και λοιπά μέσα μεταφοράς), οι ψείρες μπορούν να εξαπλωθούν από τα ρούχα στα μαλλιά. Μεταδίδονται κυρίως με άμεση επαφή κεφάλι με κεφάλι, καθώς δεν έχουν φτερά και δεν μπορούν να αναπηδήσουν ή να πετάξουν, ωστόσο διαθέτουν μια εκπληκτική ικανότητα να σκαρφαλώνουν γρήγορα από τρίχα σε τρίχα, όταν τα μαλλιά είναι στεγνά. Όταν είναι βρεγμένα, μετακινούνται δύσκολα.
Κάθε θηλαστικό και πουλί έχει τις δικές του ψείρες και κάθε είδος του παράσιτου προσαρμόζεται εξαιρετικά στον εκάστοτε ξενιστή του, είτε πρόκειται για πιγκουίνο είτε για νυχτερίδα. Αυτή η στενή σχέση είναι τόσο αρχαία, όσο αρχαίο είναι και το είδος πάνω στο οποίο παρασιτεί. Στη Γερμανία, οι παλαιοντολόγοι ανακάλυψαν μια ψείρα 44 εκατομμυρίων ετών με κομματάκια φτερών διατηρημένα στο έντερό της.
Λόγω του μικροσκοπικού τους μεγέθους, τα απολιθώματα των ψειρών είναι πολύ σπάνια, έτσι δεν μπορούν να μας αποκαλύψουν πολλά για την ιστορία τους. Ωστόσο, το DNA τους περιέχει αρκετά στοιχεία· αναλύοντας γενετικό υλικό από ψείρες οι εντομολόγοι μπορούν να δημιουργήσουν τα οικογενειακά τους δέντρα, αποκαλύπτοντας ποια είδη συγγενεύουν πιο στενά. Συχνά, ο πλησιέστερος συγγενής ενός είδους ψείρας ζει στον πλησιέστερο συγγενή του ξενιστή του. Για παράδειγμα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο Ντέιβιντ Ριντ του Πανεπιστημίου της Φλόριντα και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι οι ανθρώπινες ψείρες είναι πιο στενά συνδεδεμένες με τις ψείρες που ζουν σε χιμπατζήδες, ενώ έχουν πιο μακρινή συγγένεια με τις ψείρες που ζουν σε πιθήκους.
Για περίπου 25 εκατομμύρια χρόνια οι ψείρες μας μάς ακολουθούν στην εξελικτική μας πορεία. Τις κουβαλάμε από τότε που τα πρωτεύοντα πιθηκοειδή ζούσαν πάνω στα δέντρα, τις είχαμε πάνω μας όταν γίναμε δίποδα πιθηκοειδή και εξακολουθούμε να τις φέρουμε και ως άνθρωποι με μεγάλο εγκέφαλο, γιατί η Pediculus humanus, γνωστή και ως ανθρώπινη ψείρα, είναι πολύ πιστός μας σύντροφος.
Δεν είναι «ο πιο πιστός», όμως, γιατί ένα άλλο είδος, η Pthirus pubis (περισσότερο γνωστή ως μουνόψειρα), κατοικεί μόνο στις ανθρώπινες ηβικές τρίχες. Οι μουνόψειρες δεν σχετίζονται στενά με τις ψείρες του κεφαλιού, αντίθετα ο δρ. Ριντ και οι συνάδελφοί του ανακάλυψαν ότι τα πιο κοντινά τους ξαδέλφια είναι ψείρες που ζουν σε γορίλες. Είναι πιθανό ότι οι πρώτοι πρόγονοι του ανθρώπου κολλούσαν μουνόψειρες ενώ κοιμούνταν σε μια παλιά φωλιά γοριλλών ή τρέφονταν με τα κουφάρια τους (ή ό,τι άλλο έκαναν μαζί τους).
Είναι απίστευτο το πώς οι ψείρες έχουν καταγράψει όλο αυτό το εξελικτικό ταξίδι στα γονίδιά τους. Σε μια νέα μελέτη, για παράδειγμα, διαπιστώθηκε ότι ορισμένες ψείρες στην Αμερική είναι υβρίδια εκείνων που κουβαλούσαν οι ιθαγενείς της Αμερικής, ενώ άλλες τις μετέφεραν πέρα από τον Ατλαντικό οι Ευρωπαίοι άποικοι. «Εμείς οι άνθρωποι δεν ζούμε σε μια φούσκα», λέει η Marina Ascunce, εξελικτική γενετίστρια από το υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ και συγγραφέας της νέας μελέτης. «Οι ψείρες είναι μέρος της ζωής και της ιστορίας μας».
Οι ψείρες του κεφαλιού υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό. Γενετικές μελέτες αποδεικνύουν ότι οι ψείρες που μας ταλαιπωρούν σήμερα αναπτύχθηκαν πριν από περίπου 1,68 εκατομμύρια χρόνια, πριν από την εμφάνιση του Ηomo sapiens, και ότι ξεκίνησαν τις σχέσεις τους με τους ανθρώπους περίπου όταν η ανθρώπινη εξέλιξη χωρίστηκε από την εξέλιξη των χιμπατζήδων. Η παλαιότερη φυσική απόδειξη ψειρών σε άνθρωπο ήταν μια κόνιδα που βρέθηκε στα μαλλιά ενός σώματος 10.000 ετών σε αρχαιολογικό χώρο στη Βραζιλία.
Χτένες για ψείρες έχουν βρεθεί στους τάφους των Αιγύπτιων βασιλιάδων – ακόμη και η Κλεοπάτρα είχε θαμμένες μαζί της χτένες για ψείρες από ατόφιο χρυσάφι. Εκείνη την εποχή η ασχολία με τις ψείρες του κεφαλιού ήταν μέρος της προσωπικής υγιεινής, το να έχεις ψείρες δεν θεωρούνταν ελάττωμα, οπότε οι άνθρωποι ήθελαν να έχουν τις χτένες τους για τις ψείρες μαζί και στον άλλο κόσμο. Ακόμη πιο εκπληκτικό, ίσως, είναι ότι η τεχνολογία για τη θεραπεία των ψειρών δεν άλλαξε και πολύ για χιλιάδες χρόνια.
Άθικτες κόνιδες έχουν βρεθεί στα κεφάλια μουμιοποιημένων λειψάνων αρχαίων Ρωμαίων και Αιγυπτίων και έχουν απασχολήσει γιατρούς και φιλοσόφους από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Λουί Παστέρ. Το 1100 μ.Χ. ένας ραβίνος διακήρυξε ότι ήταν επιτρεπτό το ξεψείρισμα του κεφαλιού (ακόμη και) το Σάββατο. Ο πόλεμος με τις ψείρες συνεχίζεται εδώ και χιλιάδες χρόνια με ελάχιστες καινοτομίες που θα τον έκαναν ευκολότερο και πιο αποτελεσματικό.
Το χτένισμα των μαλλιών με ψιλή χτένα είναι ο πιο αρχαίος τρόπος αντιμετώπισης της ψείρας του κεφαλιού.
Η πρώτη καταγεγραμμένη θεραπεία για τις ψείρες του κεφαλιού προέρχεται από έναν αιγυπτιακό ιατρικό οδηγό που ονομάζεται Πάπυρος Ebers. Χρονολογείται γύρω στο 1550 π.Χ. και είναι η εξής: «Γέμισε το στόμα σου με μασημένο χουρμά και νερό και μετά φτύσ’ τον στο δέρμα για να διώξεις τους ψύλλους και τις ψείρες που κάνουν γλέντι στο κεφάλι…».
Στην Κίνα, έγγραφα από το 1200 π.Χ. δείχνουν ότι χρησιμοποιούσαν ενώσεις υδραργύρου και αρσενικού για να απομακρύνουν τις ψείρες. Τις σκότωναν μαζί με το άτομο που τις έφερε. Μέχρι το 450 π.Χ. οι Αιγύπτιοι συνιστούσαν το ξύρισμα ολόκληρου του σώματος για την εξάλειψή τους· αν και αποτελεσματικό, το μέτρο αυτό αποδείχτηκε άχρηστο τους επόμενους αιώνες.
Το 100 μ.Χ. οι Κινέζοι ανακάλυψαν ότι η σκόνη πύρεθρου, που εξάγεται από ένα είδος χρυσάνθεμου, ήταν ένα αποτελεσματικό εντομοκτόνο. Ο Μάρκο Πόλο έφερε τη σκόνη πύρεθρου στην Ευρώπη το 1300 μ.Χ., ισχυριζόμενος ότι είναι μια σχεδόν μαγική ένωση. Η πυρεθρίνη, ένα πιο εκλεπτυσμένο εκχύλισμα του πύρεθρου, ήταν για πρώτη φορά διαθέσιμη ως θεραπεία για τις ψείρες τη δεκαετία του 1940 και ήταν πράγματι αποτελεσματική (αν και λιγότερο αποτελεσματική στις κόνιδες). Το 1977, η περμεθρίνη, μια συνθετική εκδοχή της πυρεθρίνης, παρουσιάστηκε ως προϊόν θεραπείας για τις ψείρες του κεφαλιού. Μέχρι το 1999, οι ψείρες στη Βρετανία, στην Αυστραλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αναπτύξει αντίσταση σε αυτά τα φυσικά και συνθετικά εντομοκτόνα, τα ονομαζόμενα πυρεθροειδή. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 80% των προϊόντων για τις ψείρες που μπορείς να βρεις χωρίς συνταγή γιατρού περιέχει πυρεθρίνη ή περμεθρίνη.
Εκτός από τη μειωμένη αποτελεσματικότητα, αυτές οι θεραπείες που βασίζονται σε εντομοκτόνα απαιτούν μια μακρόχρονη, επίπονη διαδικασία εφαρμογής των ουσιών τοπικά και μετά σχολαστικό χτένισμα για να φύγουν οι νεκρές ψείρες και τ’ αυγά. Εάν τυχόν μείνει έστω και ένα αυγό, σε 7-10 μέρες (τόσο χρόνο χρειάζονται οι κόνιδες για να εκκολαφθούν) πρέπει να επαναληφθεί η διαδικασία. Το άγχος και η αβεβαιότητα για τον αν θα είναι αποτελεσματική η θεραπεία δεν τελειώνουν ποτέ, γιατί η επιτυχία δεν είναι σε καμία περίπτωση εξασφαλισμένη.
Μία ψείρα μπορεί να επιβιώσει μέχρι και δύο 24ωρα αν βρεθεί εκτός κεφαλιού, σε ένα μη οργανικό μέρος, ενώ στο κεφάλι, όταν τρέφεται κανονικά, μπορεί να ζήσει από 20 μέχρι 32 μέρες.
Υπάρχουν σταθερά 6-12 εκατομμύρια περιπτώσεις ανθρώπων που κολλάνε ψείρες του κεφαλιού κάθε χρόνο στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων.
Σύμφωνα με επιδημιολογικές μελέτες, την τελευταία πενταετία στην Ελλάδα το ποσοστό των παιδιών που προσβάλλονται κάθε χρόνο από ψείρες του κεφαλιού κυμαίνεται από 5% έως 36%. Τα παιδιά 3-10 ετών είναι οι ηλικίες που προσβάλλονται συχνότερα. Τα κορίτσια παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο λόγω της μεγαλύτερης επαφής μεταξύ τους (αγγίζουν τα κεφάλια τους) κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ή της ομιλίας, σε σχέση με τα αγόρια, που προτιμούν το ελεύθερο παιχνίδι.
Τα στοιχεία που αναφέρονται δεν αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, γιατί πολλοί γονείς δεν αποκαλύπτουν ότι τα παιδιά τους κόλλησαν ψείρες ούτε καν στον γιατρό τους, ενώ σπανίως το αναφέρουν στο σχολείο ή στον παιδικό σταθμό.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η λέξη «ψείρα» στα αγγλικά, όπως και οποιοδήποτε παράγωγό της, έχει αρνητική έννοια: το «louse» είναι συνώνυμο της κακής και βίαιης συμπεριφοράς και ο ορισμός του «lousy» είναι «κακός, απαίσιος, άθλιος». Τα παράγωγα του «nit» (κόνιδα) είναι «nitwit», κάποιος που είναι βλάκας, ζωντόβολο, βλαμμένος, και «nitpicker» κάποιος που είναι «ψείρας», υπερβολικά σχολαστικός. «Ψείρας» στα ελληνικά είναι αυτός που ασχολείται εξαντλητικά με τις λεπτομέρειες, ο υποχόνδριος· και «ψειριάρης» είναι ο «βρομιάρης».
Το ενοχικό σύνδρομο που συνοδεύει την αντιμετώπιση των ψειρών, μια διαδικασία που το πρόσωπο που τις κολλάει κρατάει κρυφή (ή για τη μαμά που προσπαθεί να ξεφορτωθεί τις ψείρες που κόλλησε το παιδί της), κάνει την καταγραφή των περιπτώσεων δύσκολη και τα δεδομένα σχεδόν αναξιόπιστα. Με τις ψείρες να αναπτύσσουν αντοχή σε θεραπείες που βασίζονται ακόμα και σε ισχυρά εντομοκτόνα, η έρευνα για τοπική θεραπεία έχει μονίμως αβέβαια αποτελέσματα, γιατί οι ψείρες του κεφαλιού εξελίσσονται και επιβιώνουν από οποιαδήποτε νέα χημική θεραπεία, η οποία είναι συνεπώς εξαιρετικά βραχύβια.
Ευτυχώς, πρόσφατα υπήρξε μια νότα αισιοδοξίας. Το 2006, μια εταιρεία κατασκευής ιατρικών συσκευών στις ΗΠΑ, ανέπτυξε μια ιατρική συσκευή, εγκεκριμένη από τον εκεί ΕΟΦ, που έχει κλινικά αποδειχτεί ότι «σκοτώνει όχι μόνο τις ψείρες της κεφαλής αλλά και το 99,2% των κονίδων σε παιδιά και ενήλικες». Η συσκευή χρησιμοποιεί ελεγχόμενο θερμό αέρα για να αφυδατώσει τις ψείρες και τα αυγά, με την προϋπόθεση όμως να γίνει θεραπεία μίας ώρας σε κλινική.
Οι ψείρες του κεφαλιού είναι επίμονα και ενοχλητικά παράσιτα, αλλά δεν είναι επικίνδυνα για την ανθρώπινη υγεία και δεν σχετίζονται με κανέναν τρόπο με την ανθρώπινη υγιεινή. Ο ψειριάρης δεν είναι αναγκαστικά βρομιάρης. Στην πραγματικότητα, τα παράσιτα είναι πολύ πιο γόνιμα σε καθαρά μαλλιά και κρανία, επειδή τότε τα θυλάκια και το δέρμα, απ' όπου τρέφονται, είναι εύκολα προσβάσιμα (σε βρόμικο κεφάλι, λόγω σμήγματος, οι συνθήκες για τις ψείρες είναι λιγότερο ευνοϊκές). Το γεγονός ότι δεν προκαλούν ιατρικό πρόβλημα δεν σημαίνει ότι είναι και άκακες, μπορούν να προκαλέσουν φαγούρα και να εξαπλωθούν εύκολα σε μια οικογένεια ή σε ένα σχολείο.
Μέχρι κάποια εποχή το ξεψείρισμα ήταν ένας τρόπος κοινωνικοποίησης και εκδήλωσης ενδιαφέροντος, ακόμα και στοργής για κάποιο μέλος της οικογένειας ή της κοινότητας, όπως συμβαίνει και με όλα τα ανθρωποειδή. Στο βιβλίο «Μονταγιού, ένα οξιτανικό χωριό από το 1294 έως το 1324» του σημαντικού Γάλλου ιστορικού Εμανουέλ Λε Ρουά Λαντιρί, που στην ουσία είναι το ημερολόγιο ενός ιεροεξεταστή του 13ου αιώνα, ανάμεσα στα άλλα περιγράφεται με λεπτομέρειες και ο τρόπος που ζούσαν οι άνθρωποι σε ένα χωριό των Πυρηναίων τότε. Αναφέρονται τα εξής για το ξεψείρισμα:
«Στο Μονταγιού δεν ξυρίζονται και πολύ συχνά και πλένονται ελάχιστα, δεν βουτούν στο νερό και δεν κολυμπούν – απεναντίας ξεψειρίζονται πολύ, και μάλιστα το ξεψείρισμα αποτελεί μέρος μιας πολύ στενής σχέσης, είτε αιρετικής είτε απλώς ευχάριστης και κοσμικής. Ο Πιερ Κλεργκ βάζει να τον ξεψειρίσουν οι ερωμένες του, όπως η Μπεατρίς ντε Πλανισόλ και η Ρεμόντ Γκιγιού. Η επιχείρηση λαμβάνει χώρα στο κρεβάτι, ή κοντά στο τζάκι, ή στο παράθυρο, ή πάνω στον πάγκο ενός τσαγκάρη – ο εφημέριος εκμεταλλεύεται την περίσταση για να παραδώσει στις καλές του στομφώδη μαθήματα σχετικά με το πώς αντιλαμβάνεται ο ίδιος τον καθαρισμό και τον δονζουανισμό. Η Ρεμόντ Γκιγιού, επίσημη ξεψειρίστρα του domus των Κλεργκ, ασκεί το ταλέντο της και στον γιο και στη μητέρα. Δεν ξεψειρίζει μονάχα τον εφημέριο Κλεργκ αλλά και τη γυναίκα του γέροντα Πονς Κλεργκ μπροστά σε όλους, στο κατώφλι του ostal: ενώ εξολοθρεύει τα παράσιτα, αφηγείται στην πελάτισσά της τα κουτσομπολιά του χωριού. Οι Κλεργκ, πρόκριτοι της κοινότητας, δεν δυσκολεύονται καθόλου να στρατολογήσουν την τάδε ή τη δείνα γυναίκα με τα πιο επιδέξια δάχτυλα για να τους απαλλάξει απ’ την προσωπική τους πανίδα. Ο Μπερνάρ Κλεργκ καταφεύγει, χωρίς κανένα πρόβλημα ή αναστολή, στις υπηρεσίες της γριάς Γκιγεμέτ "Μπελότας". Καταμεσήμερο, στο σκαλοπάτι της πόρτας, η Γκιγεμέτ, γυναίκα πονόψυχη, κυνηγάει ψείρες στο κεφάλι του Μπερνάρ, ενώ ταυτόχρονα του υποδεικνύει να δώσει στάρι στους Τέλειους. Καθώς ο Μπερνάρ είναι τρελά ερωτευμένος με τη Ρεμόντ, την κόρη της Γκιγεμέτ, σπεύδει φυσικά να συμμορφωθεί στις υποδείξεις της ξεψειρίστρας του. Επιπλέον, το μονταγέζικο ξεψείρισμα συμβαίνει εκεί που μαζεύονται για να φλυαρήσουν: στρώνονται προς τούτο κάτω απ’ τον ήλιο πάνω στις επίπεδες στέγες των χαμηλών σπιτιών, που γειτονεύουν ή στέκουν αντικριστά, σαν δίδυμοι καθρέφτες. "Την εποχή που οι αιρετικοί κυριαρχούσαν στο Μονταγιού", αφηγείται η Βυισάν Τεστανιέρ, "η Γκιγιεμέτ “Μπενάτα” και η Αλαζαΐς Ριβ ξεψειρίζονταν από τις κόρες τους, την Αλαζαΐς Μπενέ και τη Ρεμόντ Ριβ, κάτω απ’ τον ήλιο, καθισμένες και οι τέσσερις πάνω στις σκεπές των σπιτιών τους. Περνούσα από κει και τις άκουσα που κουβέντιαζαν. Η Γκιγεμέτ “Μπενάτα” ρώτησε την Αλαζαΐς:
-Μα πώς μπορεί κάποιος να αντέξει τον πόνο απ’ το κάψιμο της πυράς;
Και η Αλαζαΐς απάντησε:
-Τι κουτή που είσαι! Δεν ξέρεις ότι τον πόνο τον παίρνει πάνω του ο Θεός;"
Θα σημειώσουμε ότι το ξεψείρισμα εκτελείται πάντα από γυναίκα, χωρίς να πρόκειται απαραίτητα για υπηρέτρια που βρίσκεται σε υποδεέστερη κοινωνική θέση (η Μπεατρίς ντε Πλανισόλ, γυναίκα της αριστοκρατίας, δεν διστάζει καθόλου να εξασκήσει αυτήν τη δραστηριότητα πάνω στο κρανίο ενός αγαπημένου ιερέα).
Το ξεψείρισμα εδραιώνει ή δηλώνει τους οικογενειακούς δεσμούς, καθώς και δεσμούς στοργής, και μοιάζει να υπονοεί σχέσεις συγγένειας ή επιγαμίας, έστω και μη επισημοποιημένης. Η ερωμένη ξεψειρίζει τον εραστή, καθώς και τη μητέρα του εραστή της. Η μέλλουσα πεθερά ξεψειρίζει τον υποψήφιο γαμπρό της. Η κόρη απαλλάσσει τη μάνα από τις ψείρες της.
Είναι δύσκολο να συλλάβουμε σήμερα τον συναισθηματικό ρόλο που έπαιζε στις ανθρώπινες σχέσεις αυτή η παρασιτική πανίδα που έχουμε πλέον απολέσει, ή σχεδόν. Είναι γνωστό ότι η χίπικη κουλτούρα, στους καιρούς μας, θα αποκαταστήσει ημιεπίσημα την ψείρα. Τότε όμως, στα 1300-1320, το θέμα δεν αφορούσε μόνο την ψείρα: γενικότερα πρέπει να σκεφτόμαστε τους ανθρώπους εκείνης της εποχής φορτωμένους ή κατάφορτους με ένα πλήθος ζωύφια, χωρίς κοινό μέτρο με τα έντομα που μας περιτριγυρίζουν σήμερα. Οι μύγες ήταν υπερβολικά πολλές το καλοκαίρι.
Να πούμε ότι το ξεψείρισμα είναι εντατικό, είναι επιφανειακό, γυναικείο και κοινωνικά επικαθορισμένο. Το νίψιμο, από την άλλη, είναι επιφανειακό και συνοπτικό, αν όχι ανύπαρκτο.
Το ξεψείρισμα (όπως και το γεγονός ότι οι άνθρωποι του Μονταγιού, όπως και οι περισσότεροι συγκαιρινοί τους, ξαπλώνουν μαζί στο ίδιο κρεβάτι, πίνουν από το ίδιο δοχείο, τρώνε αντάμα από την ίδια γαβάθα κ.λπ.) μας αποκαλύπτει ενδεικτικές πρακτικές που φανερώνουν ότι οι Μονταγέζοι συμμετέχουν σε έναν πολιτισμό του συγχρωτισμού (λίγο-πολύ εξαφανισμένο σήμερα). Αυτός ο πολιτισμός έχει τις δικές του τελετές ευγενείας, διαφορετικές από τις δικές μας, έντονα όμως εξαναγκαστικές. Για παράδειγμα, όταν όλοι πίνουν από το ίδιο δοχείο, προβάλλει ένα ενοχλητικό ζήτημα προτεραιότητας: ποιος θα πιει πρώτος»…
